آستانه حضرت معصومه
| آستانۀ حضرت معصومه (س) | |
|---|---|
| نام فارسی | آستانۀ حضرت معصومه (س) |
| کشور | ایران |
| استان | قم |
| نام لاتین | Hazrat Masumeh's threshold |
| موقعیت | شهر قم |
| کاربری | زیارتگاه |
| زمان ساخت | دورۀ صفوی - دورۀ قاجار |
آستانۀ حضرت معصومه (س) Hazrat Masumeh's threshold
بقعه‌ای مقدس و باشکوه و دومین زیارتگاه مهم شیعیان ایران بعد از آستان قدس رضوی. دربارۀ بنای نخستین آرامگاه حضرت فاطمه معصومه، خواهر امام رضا (ع)، اطلاعات روشنی در دست نیست. گویا پس از رحلت آن حضرت در قم (۲۰۱ق) او را در باغی به نام بابلان ـ که بعدها به مقبره بابلان شهرت یافت و آرامگاه بعضی از امامزادگان و مشایخ شد، به خاک سپردند و سایبانی از بوریا بر مرقد وی ساختند. پس از آن، در اواسط قرن سوم هجری گنبدخانه‌ای بر مزار بنا شده است که با گذشت زمان دو گنبدخانۀ دیگر جای آن را گرفته است. درطی سال‌های ۴۴۷ و ۴۵۷ق دو قبه را خراب و بقعۀ وسیع‌تری به جای آن برپا کردند. اساس حرم کنونی را به شاه بیگم نسبت داده‌اند که شخصیت تاریخی او روشن نیست. نقشۀ اصلی حرم نیز از آثار قرن ششم بود. بعد از حملۀ ویرانگر مغول و ویرانی شهر قم، بازماندگان این فاجعه متوجه حرم مطهّر شدند که در خارج شهر قرار داشت و شهر جدید قم به‌تدریج اطراف آن به‌وجود آمد. بنای حرم در زمان شاه اسماعیل صفوی تغییراتی یافت. بنای ایوان و روضه مقدس در کتیبۀ معروف ایوان طلا، به سال ۹۲۵ق و در زمان شاه اسماعیل ذکر شده است و معلوم می‌شود که گنبد فراز حرم و ایوان با حفظ اساس پیشین برپا شده و گنبد هرمی کهن به گنبد پیازی‌شکل کنونی تبدیل شده است. در ۹۳۹ق ایوان کنونی مدرسه فیضیه در زمان شاه طهماسب احداث شده است. در ۹۶۵ق، ضریح کاشی کنونی و در برابر آن ضریح فولادی را شاه طهماسب (در ۹۵۱ق) نصب کرده است. همچنین از دقت در اطلاعات سفرنامه‌های سیاحان خارجی دربارۀ آستانه معلوم می‌شود که بین فضابندی‌های فعلی آستانه با آنچه در عهد صفوی ایجاد شده بود، تفاوت وجود دارد. با ایجاد مدرسۀ فیضیه و سازمان‌دهی آن به‌صورت یک مرکز مهم آموزش علوم دینی، ارتباط زُوّار با حرم از طریق مدرسه مشکل شده و درنتیجه در آغاز قرن ۱۴ق با احداث صحن جدید و ایجاد سه در ورودی در سه جانب آن، راه ورود اصلی زُوّار تغییر یافته است. سطح گنبد که در زمان صفویه با کاشی‌های معرّق پوشیده شده بود، در ۱۲۱۸ق در عهد فتحعلی‌شاه با خشت‌های زراندود پوشانده شد. مرقد مطهّر به اعتبار کاشی‌های نفیس و استثنایی آن‌که امیرمظفر احمد بن اسماعیل سردودمان ملوک آل مظفر، وقف کرده و درطی سال‌های ۶۰۵ تا ۶۱۳، ساخته شده بود، از ارزشمندترین آثار هنر دوران اسلامی ایران است. در ۱۲۳۰ق، به دستور فتحعلی‌شاه ضریح فولادی را نقره‌پوش کردند که تاکنون چندین بار نیز دستخوش تغییرات اساسی شده است. واحدهای عمدۀ پیوسته به حرم عبارت‌اند از ایوان طلا، ایوان آینه، مسجد بالاسر، رواق شرقی، رواق جنوبی، دارالحُفاظ، مقبرۀ شاه صفی، مقبرۀ شاه سلیمان، مقبرۀ شاه عباس دوم، و موزه. موزه آستانه به اعتبار آثار هنری ارزشمند آن ازجمله موزه‌های معروف ایران است. آرامگاه شخصیت‌های مشهور علمی و مشاهیر بزرگ شیعه مانند آیت‌الله بروجردی، علامه طباطبایی، استاد شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری، پروین اعتصامی، قطب‌الدین شیرازی و بسیاری از مراجع تقلید معاصر در داخل و پیرامون آستانه قرار دارد.