عبیدالله بن زیاد
عُبِیدالله بن زیاد (۲۹ق ـ کوفه ۶۷ق)
(معروف به: ابن زیاد) سردار مشهور اموی و والی خراسان و عراق که شهادت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا به‌دستور او انجام گرفت. پدرش زیاد بن ابیه و مادرش مرجانه بود، و شیعیان به‌طعنه او را به نام مادرش، ابن مرجانه می‌خواندند. در ۵۴ق از طرف معاویه به حکومت خراسان منصوب شد. دو سال در آن‌جا حکومت کرد و برای نخستین‌بار از رود جیحون گذشت و تا بخارا تاخت. معاویه در ۵۶/۵۷ق وی را از حکومت خراسان عزل کرد و به حکمرانی بصره گماشت. در بصره با خوارج جنگید و آنان را قتل‌عام کرد. پس از مرگ معاویه و روی‌کارآمدن یزید، و آغاز نهضت مسلم بن عقیل در کوفه، با حفظ عنوان امارت بصره، والی کوفه نیز شد. او توانست با تهدید و وعده کوفیان را به‌سوی خود بکشاند. او مسلم را گرفت و دستور داد تا او را از بام دارالامارۀ شهر به زیر افکنند و سرش را نزد یزید بفرستند. ابن زیاد سپس حرّ بن یزید ریاحی را به‌سوی امام حسین، که از شهادت مسلم و روی گردانی کوفیان اطلاع نداشت و از حجاز به‌سوی کوفه به‌راه افتاده بود، فرستاد و فرمان داد او را در محلی بی‌آب فرود آورد. آن گاه عمر بن سعد را با لشکری گسیل کرد تا با امام بجنگد یا او را به بیعت با یزید وا دارد. سرانجام در روز دهم محرم ۶۱ق در کربلا میان امام حسین و لشکر عمر بن سعد جنگ درگرفت و امام با یاران و خویشانش شهید شدند (← عاشورا). سپس، به‌دستور ابن زیاد اهل بیت امام حسین به اسارت رفتند؛ این حرکت برانگیختن خشم بسیاری از مسلمانان به‌ویژه کوفیان نسبت به‌وی را سبب شد. او پس از مرگ یزید، ادعای خلافت کرد و اهل بصره و کوفه را به بیعت فراخواند، ولی چون کوفیان دعوتگران او را از شهر بیرون کردند، وی از بیم انتقام و شورش اهل عراق به قبیلۀ ازد پناه برد. نزاع تمیمیان و قیسیان با ازدیان که ابن زیاد را پناه داده بودند، او را بیش از پیش بیمناک و مجبور به فرار از شهر و رفتن به شام کرد. هم‌زمان با قیام شیعیان عراق (توابین) به خونخواهی امام حسین به سرکردگی سلیمان بن صُرَد خزاعی، ابن زیاد از طرف خلیفۀ اموی مأمور سرکوب آنان شد. او در ۶۵ق با لشکری به جنگ سلیمان بن صرد رفت و توانست با کشتن سلیمان و یاران او، بار دیگر امارت عراق را به‌دست آورد. پس از شکست توابین، بار دیگر شیعیان به رهبری مختار ثقفی قیام کردند. مختار، یزید بن انس را با سپاهی به جنگ ابن زیاد فرستاد. این سپاه به‌رغم مرگ یزید بن انس، در ۶۶ق لشکر ابن زیاد را درهم شکست. دیگر بار در محرم ۶۷ق جنگ دیگری بین سپاه مختار به رهبری ابراهیم بن مالک اشتر و لشکر ابن زیاد درگرفت که در این جنگ ابن زیاد و یاران او مغلوب و کشته شدند. عبیدالله بن زیاد از کسانی است که در زیارت عاشورا لعن شده است.