ارگ، محله
اَرگ، محلّه
در جنوب غربی مشهد و محله‌ای نظامی بود. باروی ارگ به باروی شهر متصل بود و هشت برج و یک دروازه داشت. بناهای ارگ شامل سربازخانه، قورخانه (انبار مهمات)، توپخانه، دو دیوان‌خانه و اندرونیِ حاکم شهر به دورۀ عباس میراز نایب‌السلطنه منتسب بود. احتمالاً پیش از دورۀ قاجار محل بناهای حکومتی بوده است. میدان وسیع و گل‌کاری‌شدۀ ارگ که میدان مشق یا میدان توپخانه نیز نامیده می‌شد، محل تمرین نظامی سربازان بود و گردشگاه مردم نیز به‌شمار می‌رفت. در شمال و شمال غربی ارگ چند باغ بود که مهم‌ترین آن‌ها باغ امام‌جمعۀ مشهد و باغ مستوفی بود و پس از آن خندق شهر قرار داشت. در اواخر دورۀ قاجار در اطراف میدان، ساختمان بلدیه، چند سرا و انبار و کارگاه سنگ‌تراشی بود. در دورۀ رضاشاه پهلوی در نوسازی‌های شهر مشهد، در جای کوچۀ ارگ، خیابان پهلوی احداث شد که، پس از انقلاب اسلامی، خیابان امام‌خمینی نام گرفت. دروازۀ ارگ نیز به میدان سوم اسفند تبدیل شد که بزرگ‌ترین میدان شهر بود و شش خیابان ازجمله خواجه ربیع و بالا خیابان از آن منشعب می‌شد. این خیابان‌ها امروز خواجه ربیع، توحید، شهدا، امام‌خمینی، دانشگاه، و شهید هاشمی‌نژاد هستند. به‌سبب قرارداشتن مجسمۀ شاه در آن میدان مجسمه نیز نامیده می‌شد، بعدها به میدان شاه معروف شد و امروز میدان شهدا نامیده می‌شود. این میدان در دورۀ ملی‌شدن صنعت نفت، محل تجمع‌ها و سخنرانی‌های پرشور سیاسی بود. اداره‌های پست و تلگراف، آموزش و پرورش، دادگستری، شهربانی، عمارت شیر و خورشید سرخ، هتل پارس، کافه قنادی‌های اتحاد، چمن و لاله‌زارنو و چند سینما در اطراف آن قرار داشت. باغ و بناهای ارگ تبدیل به باغ ملی، بانک ملی، فرمانداری و ستاد ارتش شد.