آتشفشان

آتشفشان (volcano)

آتشفشان

آتشفشان

آتشفشان

شکافی در پوستۀ زمین، و محل خروج ماگمای داغ، سنگ‌‌های مذاب، و گازها. وقتی ماگما به سطح زمین برسد، گدازه نامیده می‌شود. کوه آتشفشانی معمولاً مخروطی‌شکل است و دهانه‌ا‌ی آتشفشانی در بالا دارد که در اطرافِ بازشدگی (حفره) یا مجرا و براثر تجمّع و انجماد خاکستر و گدازه‌ها ساخته می‌شود. بیشتر آتشفشان‌ها در حواشی صفحات (← زمین‌ساخت صفحه‌ای) تشکیل می‌شوند. در آن‌جا، حرکاتِ صفحات موجب ایجاد ماگما و مواد مذاب می‌شود یا امکان بالاآمدن آن‌ها را از زیر گوشتهفراهم می‌آورند، هرچند برخی از آتشفشان‌ها نیز در نواحی دور از منطقۀ فعالیت حاشیۀ صفحات و در نقاط داغی تشکیل می‌شوند که در آن‌جا پوستۀ زمین نازک است. هاوایی ازجملۀ این مکان‌هاست. دو نوع عمدۀ آتشفشان وجود دارد. آتشفشان‌های مرکب، مانند آتشفشان‌های استرومبولی و وسوویوس در ایتالیا که در حواشی صفحات مخرب، معمولاً همراه با جزایر قوسی و رشته‌کوه‌های ساحلیتشکیل ‌می‌شوند. ماگمای آن‌ها غالباً از مواد صفحه‌ای منشأ می‌گیرند و سرشار از سیلیس‌اند که موجب می‌شود آتشفشان‌ها دارای گدازه‌ا‌ی بسیار سفت، مانند آندزیت، باشند. گدازه‌ها به‌سرعت منجمد می‌شوند و کوه‌های آتشفشانی بلندی با دامنه‌های پرشیب ایجاد می‌کنند. ماگما غالباً مجرای آتشفشانی را مسدود می‌کند و براثر انسداد و افزایش فشار، فورانهای آتشفشانی شدید موجب انفجار می‌شوند. در فوران قلّۀ سنت‌هلنز امریکا چنین شد (۱۹۸۰). دهانه ممکن است فروریزش کند و گاله تشکیل شود. آتشفشان‌های سپرگون، مانند آتشفشان مائونا لوآ در هاوایی، در امتداد دره‌های کافتی و پشته‌های اقیانوسی۲۳ حواشی صفحات سازنده، و همچنین روی نقاط داغ تشکیل می‌شوند. ماگما از گوشته منشأ می‌گیرد و کاملاً روان‌جریان است. گدازه‌های حاصل از این ماگما، معمولاً بازالت، قبل از آن‌که سرد و سخت شوند، بر سطح زمین جریان می‌یابند و بنابراین، آتشفشان‌هایی پهن و کوتاه ایجاد می‌کنند. گدازه‌های آتشفشان سپرگون با شدت خارج نمی‌شوند، بلکه به‌راحتی روی حواشی دهانه جریان می‌یابند. نوع فعالیت آتشفشانی متأثر از قدمت آتشفشان است. اوّلین مراحل فوران معمولاً شدید است، زیرا ماگما سعی می‌کند راه خود را به سطح باز کند. با کاهش فشار و ایجاد مجاری، فعالیت اصلی آتشفشان شروع می‌شود. در آتشفشان‌های مرکب، واریزههای پیروکلاستیکو در آتشفشان‌های سپرگون جریان‌های گدازه تشکیل می‌شوند. هنگامی که فشار از پایین، براثر فرا رانشِ اتاقک ماگما، کم می‌شود، فعالیت کاهش می‌یابد و منحصر به خروج گازهای گرم می‌شود و در این زمان، فعالیت آتشفشان نیز متوقف می‌شود. سپس، آتشفشان وارد دورۀ آرامش می‌شود. بعد از آن، ممکن است آتشفشان پس از دوره‌ا‌ی چند روزه، چندساله، و حتی ۱۰۰۰ساله مجدداً فعال شود. فقط وقتی که مناطق ریشه‌ا‌ی آتشفشان براثر فرسایش رخنمون شوند، می‌توان گفت آتشفشان واقعاً خاموش است. بسیاری از آتشفشان‌ها زیر دریاییاند و در امتداد پشته‌های میان اقیانوسی ایجاد می‌شوند. مناطق اصلی آتشفشان خشکی عبارت‌اند از اطراف حاشیۀ اقیانوس آرام، از دماغۀ هورن تا آلاسکا، کوه‌های آند مرکزی در شیلی با داشتن فعّال‌ترین آتشفشان دنیا یعنی گوآلاتیریبه ارتفاع ۶,۰۶۳ متر، جزایر شمالیِ نیوزیلند، هاوایی، ژاپن، و جنوبگان. بیش از ۱,۳۰۰ آتشفشان بالقوه فعّال در کرۀ زمین وجود دارد. آتشفشان خیزی به شکل‌گیری دیگر اعضای منظومۀ شمسی، ازجمله کره ‌ماه، مریخ، زهره، و قمر ایو از سیاره مشتری نیز کمک کرده است. فعالیت آتشفشانی را با روش‌های گوناگون زیر نظر قرار می‌دهند. این روش‌ها عبارت‌اند از دستگاه‌های لرزه‌نگار روی زمین، و نظارت‌های هوایی و فضایی، با استفاده از ماهواره‌های ردیاب از راه دور. ایران در گذشته نه‌چندان دور پدیده‌های آتشفشانی فعالی را پشت سر گذاشته که اثرات آن‌ها به‌صورت آتشفشان‌های خاموش و نیمه‌خاموش نمایان است. ایران از نظر زمین‌شناسی به چهار واحد تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از ایران شمالی، ایران مرکزی، ایران جنوبی، و چین‌های ساحلی که در هر واحد آتشفشان‌های مهمی وجود داشته است؛ برخی از آتشفشان‌های مهم ایران عبارت‌اند از دماوند، سبلان، سهند، الوند، تفتان. امروزه تنها آتشفشان تفتان در بلوچستان فعال است و در اطراف آن چشمه‌های گوگرد وجود دارد.

 

---