اتقان
اِتْقان
(نام کامل: الإتقان فی علوم القرآن) جامع‌ترین منبع دایرةالمعارف‌گونه در علوم قرآنی، نوشتۀ جلال‌الدین سیوطی (۸۴۹ـ۹۱۱ق). او به کثرت و تنوّع تألیفات معروف و از علمای علوم نقلی، به‌ویژه قرآن‌شناسی و حدیث است. سبک نگارش کتاب چنان است که پس از ذکر عنوان هر علم و فن قرآنی کسانی را که در آن موضوع کتاب نوشته و یا در ضمن کتابی به آن پرداخته‌اند، برمی‌شمارد. آنگاه به بحث دربارۀ موضوع می‌پردازد، سپس مباحث فرعی را مطرح می‌کند و در مواضعی آرای دیگران را نقد می‌کند و در انتها نظر خود را می‌آورد. ازجمله موضوعات کتاب عبارت است از ۱. تاریخ قرآن، ۲. تجوید و اعراب قرآن، ۳. علم قرائت، ۴. شأن نزول و شناخت مبهمات قرآن، ۵. ناسخ و منسوخ، ۶. اعجاز قرآن، ۷. تفسیر، ۸. فقه و اصول، ۹. محکمات و متشابهات، ۱۰. قصص قرآن. این مباحث در هشتاد فصل که هر یک از آن‌ها «نوع» نام دارد، به تصحیح محمّد ابوالفضل ابراهیم در ۴ جزء (دو مجلّد) تدوین و انتشار یافته است (قاهره ۱۹۷۴م). سیوطی در تألیف این کتاب از کتاب البرهان فی علوم‌القرآن تألیف بدرالدّین محمد بن عبدالله زرکشی (۷۴۵ـ۷۹۴) استفادۀ شایان برده است. سیوطی بسیاری از رسائل و کتاب‌هایی را که در زمینۀ علوم قرآنی داشته ازجمله خلاصه یا تمامی کتاب‌های مفحمات‌الاَقران فی مبهمات‌القرآن و معترک‌الاقران در این اثر بزرگ گرد آورده و از تهذیب و تنقیح موضوعات و مفاهیم کتاب التحبیر فی علم‌التفسیر خود نیز بهره برده است. او بیش از صد اثر مهم و جامع علوم قرآنی را که جزو منابع اصلی‌اش در هر رشته بوده، در مقدمه یاد کرده است. سه ترجمۀ فارسی از اتقان در دست است: ۱. ترجمۀ قدیمی که نسخه‌اش در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است؛ ۲. ترجمۀ شادروان محمدجعفر اسلامی که تحت عنوان دایرةالمعارف قرآن به طبع رسیده است؛ ۳. ترجمۀ حجةالاسلام سید مهدی حائری قزوینی (۲ج. تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳).