تورفان
تورفان
(یا: طُرفان) واحه‌ای در شین‌جیان (سین کیانگ)، غربی‌ترین ایالت جمهوری خلق چین، در حدود ۱۵۰کیلومتری جنوب شرقی مرکز ایالت اورومچی قرار دارد و در گذشته به‌دلیل موقعیت سرحدی‌اش میان قبایل بدوی شمال و دیگر واحه‌های متمدن جنوب، در اصل مهاجرنشینی نظامی برای حکومت‌های مختلف چین بوده است. این شهر سال‌های متمادی یکی از مراکز مهم تجاری شاخۀ شمالی و اصلی جادۀ ابریشم، از هامی تا کاشغر و نیز چهارراه ادیان مختلفی چون بودایی، مسیحی، مانوی و بعدها اسلام بوده است. در قرن ۹، به‌دلیل ثبات نسبی‌ای که در منطقه به‌وجود آمد، به‌تدریج بازرگانان مسلمان از سوی غرب در طول شاخۀ شمالی جادۀ ابریشم متوطن شدند؛ اما ورود ترکان اویغوری به آن‌جا، که پس از فروپاشی شهریاری‌شان و سقوط قره بلقسون به‌دست قرقیزها از درۀ اُرخونِ مغولستان بدین‌جا کوچیدند و موفق شدند در ۸۴۶م دولتشان را در خوچو (از این تاریخ به بعد: قراخوجه) دوباره بنیان گذارند، برای تاریخ تورفان یک نقطه عطف محسوب می‌شود. اندکی بعد، در ترکستان شرقی، و البته در تورفان نیز، پیروان کیش مانی به‌سرعت جای بوداییان را گرفتند و آن را بزرگ‌ترین و البته آخرین پایگاه کیش مانوی در شرق ساختند. در ناحیه تورفان، و نه شهر تورفان (که خوچو و مناطق دیگر را نیز دربر می‌گیرد)، بزرگ‌ترین مجموعه دست‌نوشته‌های ایرانی مانوی کشف شده است. این قطعات میان سال‌های ۷۶۲ تا ۸۳۲م استنساخ شده‌اند و بنابراین طبیعی است که تصور می‌شود اکثر آن‌ها از قره بلقسون ـ پایتخت پیشین اویغورها ـ به خوچو و تورفان منتقل شده است. مجموعه دست‌نویس‌های تورفان به‌طور کلی به هفده زبان، ازجمله پارسی میانه، پارتی، فارسی نو، سغدی، بلخی و سکایی تومشوق؛ و سیزده گروه خطی، ازجمله دو گونه خط پهلوی، خط سغدی و خط مانوی نگاشته شده‌اند. در مجموعه دست‌نوشته‌های تورفانی، اگرچه بیشتر قطعات درونمایه‌ای دینی از ادیان بودایی، مسیحی و مانوی دارند، از اسناد تجاری، پیمان‌نامه‌ها، نامه‌ها، واژه‌نامه‌ها، نوشته‌های پزشکی و طلسم‌ها نیز بی‌بهره نیست. کاملاً معلوم است که مانویان متأخر تورفان و پیرامون آن تحت تأثیر اسلام و مسلمانان قرار گرفتند، زیرا دست‌نویس‌های متأخر مانوی با انبوهی از واژگان عربی و به‌ویژه واژگان دینی اسلام ـ البته به خط مانوی ـ روبه‌رو هستیم. در اوایل قرن ۱۵، طایفه خوجه که اصلاً بخارایی بود، بر ناحیه مسلط شد و تا ۱۷۵۹ بر تورفان و نواحی دیگر حکومت کرد. در ۱۸۶۶ مسلمانی اویغور به‌نام یعقوب‌بیگ دولت کاشغریه را در تورفان تأسیس کرد که مورد حمایت دولت عثمانی نیز قرار گرفت. جنبش‌های استقلال‌طلبانه اویغورها، قزاق‌ها و قرقیزها علیه حکومت مرکزی تا ۱۹۱۲ ادامه یافت؛ سالی که تورفان مرکز اداری منطقه شد و اولین هیئت اکتشافی تورفان‌پژوهی را ـ که از طرف دولت آلمان و با هدایت آلبرت گرونودل و آلبرت فن لوکک اعزام شد ـ پذیرفت. درپی جنبش‌های مردمی، در ۱۹۳۳ حکومتی ترکی ـ اسلامی در ترکستان شرقی ایجاد شد، اما حکومت مرکزی چین چهار سال بعد این جمهوری مستقل کوچک را با کمک شوروی از میان برد. از ۱۹۵۳ تاکنون تورفان یکی از شهرهای مهم و تاریخی ایالت خودمختار اویغوری ترکستان شرقی باقی ماند؛ این شهر نسبتاً کوچک در دامان بیابان تاکلاماکان، با تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های بسیار سرد، که قرن‌ها امانت‌دار گنج نهان مردمانی بافرهنگ، بازرگان و هنرمند بود، جایگاهی ویژه در پژوهش‌های ایران‌شناسی دارد.