معینیان

مَعینیان

سلسله‌ی پادشاهی در یمن. دولت معینیان یکی از قدیمی‌ترین دولت‌های شناخته شده در تاریخ یمن است. پایتخت این دولت شهر مَعین در شمال یمن بود که نام دیگرش قِرناو یا قرن است که اکنون در شرق صنعاء قرار دارد. این پادشاهی در هزاره‌ی نخست پیش از میلاد تأسیس شد و یک قرن پیش از میلاد با هجوم پادشاهی حمیر به آن و اشغالش، فروپاشید. اقتصاد این دولت متکی بر کشاورزی و تجارت کندر، ادویه و اسلحه بود. معینیان بر راه‌های تجاری جنوب جزیرةالعرب سیطره یافتند و دولتشان تا یثرب، فدک، یتماء و حجر امتداد یافت.

اطلاعاتی که تاکنون از دولت مَعینیان به دست آمده، غالباً‌ از کتیبه‌هایی برگرفته شده که در وادی جوف و در دو قرن اخیر (از سال 1870 به این سو) کشف و بازخوانی شده‌اند. ژوزف آلوی، باستان‌شناس اروپایی، در 1874م گزارش اکتشافات خود را به ضمیمه‌ی تصاویر فراوانی که از آثار معینیان برداشته بود منتشر کرد. در منابع مکتوب قدیمی نیز نام و نشانی از معینیان آمده که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. بلینی در سال 79ق در کتاب تاریخ طبیعی (ج7) می‌گوید معینیان نخستین کسانی بودند که در جاده‌ی کندر تجارت می‌کردند. در کتاب الطواف حول البحر الاریتری آمده است که معینیان و جرهائیان، کندر و ادویه به بتراء (پایتخت نبطیان) می‌بردند. در منابع اسلامی-عربی اخبار اندکی از معینیان آمده است. حسن بن احمد همدانی در کتاب صفة جزیره العرب می‌نویسد: در این موضع چون از معین یاد می‌کنیم، از آثار باستانی و بناها سخن می‌گوییم: از عِمران که همان لِنشَق است، از بیت نمران، خربة البیضاء، حشاشیة بنی دالان، خربة السوداء در شاکریه و معین و براقش. جلازر، باستان‌شناس اتریشی، در اوایل قرن بیستم فرضیه‌اش این بود که دولت معینیان قدیمی‌ترین دولت باستانی یمن بوده است. اما نظر امروز یمن پژوهان که مستند به پژوهش‌ها و کشف‌های جدید است با چنین قدمتی برای معینیان موافق نیست. یمن‌پژوهان اکنون معتقدند که شهرهای جوف در قرن 7پ.م که به تصرف کرب إل وتر (از پادشاهان سبأ) درآمده شهرهای دولت معینیان نبوده‌اند. زیرا دولت معینیان که در جوف و به پایتختی شهر مَعین (قرناو) و شهر براقش (یثل) تأسیس شد، مربوط به مرحله‌ی تاریخی‌ای پس از قرن 7پ.م است. کهن‌ترین کتیبه‌هایی که یادی از معینیان کرده کتیبه‌های سبئی‌ست که در جوف به دست آمده و به زبان سبئی‌ است، نه معینی. غالب اطلاعاتی که از دولت معینیان داریم از قرن 4پ.م فراتر نمی‌رود و بیشتر این اطلاعات نیز مربوط به قرون 4 و 3 و 2پ.م است. اما اطلاعات از پادشاهی سبأ بسیار فراتر از این محدوده‌ی زمانی است. کتیبه‌هایی که در کاوش‌های 1988 تا 1989 در معبد بنات عاد در خارج از شهر باستانی سوداء (نشان) به دست آمد گویای آن است که نام یکی از دختران این معبد «یفع یسرن بن لبؤان» پادشاه سوداء است و در کتیبه‌های این معبد نامی از دولت معینیان برده نشده، در حالی که گفته می‌شود این دولت در آن زمان بر تمام منطقه‌ی جوف حکم می‌رانده و نفوذ تجاری و سیاسی‌اش بر تمام جاده‌ی کندر به سمت شمال تا قریه‌ی دروادی دواسر و دوان (امروزه العلا) در وادی القری گسترده بوده است.

منطقه‌ی جوف بخشی از مناطق نفوذ سبأیان بود و در دره‌های پایین‌دست رودخانه‌هایش شهرهایی دیوارکشی شده مانند عراره (امروزه اساحیل) و کتل (خربة سعود) در وادی رغوان؛ نشان (سوداء)، نشق (البیضاء)، کمنا، هرم و معین (قرناو) در وادی مذاب الخارد؛ یثل (براقش) در وادی الفرضة و کهل (جد فرن بن منیخر) در وادی جفر وجود داشتند. کتیبه‌های سبئی حاکی از آنند که برخی از این شهرها را پادشاهان سبا تأسیس یا دیوارکشی کرده‌اند. از حدود اواخر قرن پنجم پیش از میلاد منطقه‌ی جوف به تدریج از دولت سبأ استقلال یافت. نخستین یادکرد شهر معین در کتیبه‌ی «C1H368» آمده، اما یادی از وقایع مربوط به یثح امر بین بن اسمه علی ینوف (پادشاه سبأ) که در اواخر قرن 6 پ.م زیسته است نمی‌کند. حدود یک قرن پس از آن شهر یثل (براقش) رهبری تمرد مناطق جوف و خروج آن از حاکمیت دولت سبأ را برعهده گرفت و شهر معین (قرناو) را پایتخت دولتی نیرومند در منطقه‌ی جوف قرار داد که به نام پایتختش مشهور شد. این دولت توانست به کمک حضرموت و قتبان، جاده‌ی تجاری کندر را تصرف کرده و در حاشیه‌ی این جاده، پایگاه‌ها، مجتمع‌ها و شهرک‌هایی تأسیس کند. یکی از کتیبه‌های معینی گویای رقابت میان دولت معین و دولت سبأ بر سر راه کندر است. این کتیبه به هجوم سبئی‌ها به کاروان‌های معینی در میان جاده‌ی معین و نجران اشاره می‌کند. از همین کتیبه برمی‌آید که صاحبان این کاروان‌ها تاجرانی معینی بودند که جنگ میان مصری‌ها و پارس‌ها (ایرانیان) را دیده و کاروان‌هایشان از ویرانی‌های جنگ نجات یافته بود و از این رو به سپاس از الهه‌ی خود این کتیبه را در معابد یثل (براقش) پایتخت دینی‌شان تدوین کرده‌اند. به نظر می‌رسد این واقعه همان جنگ اردشیر سوم است که در 343پ.م مصر را فتح کرد. دولت معینیان در قرن 3پ.م به اوج شکوفایی‌اش رسید، اما به نفوذ نظامی خود در درون بلاد یمن چندان اهمیتی نداشت و بیشتر اهتمامش بر توسعه‌ی نفوذ تجاری از طریق جاده‌ی کندر متمرکز بود.

آنچه بر اساس پاره‌ای شواهد و نظریات درباره‌ی دولت معینیان می‌توان گفت این است که آنها از سبأ منشعب و در منطقه‌ی جوف دولتی شکوفا با صبغه‌ی تجاری تأسیس کردند که حدود 300 سال تداوم داشت. این دولت در درازمدت به سبب در پیش گرفتن سیاست اتکا بر تجارت و عدم توسعه‌طلبی نظامی شکست خورد و سبئی‌ها به عمرشان پایان دادند.