موسیقی آذربایجان شرقی
موسیقی آذربایجان شرقی
موسیقی آذربایجان شرقی در یک تقسیم‌بندی کلی به دو بخش موسیقی عاشیقی و موغامات (مقامات) تقسیم می‌شود.
۱ـ موسیقی عاشیقی. اساس موسیقی عاشیقی آذربایجان شرقی بر تعدادی نغمه و آهنگ استوار است که «هاوا» نامیده می‌شوند. موسیقی عاشیقی آذربایجان حدود ۸۰ هاوای مستقل دارد. در جمهوری آذربایجان، موسیقی عاشیقی در قالب چند سَبْکْ و مکتب تجلی یافته که عبارت‌اند از مکتب بورچالو، مکتب کازاخ، و مکتب شیروان. عاشیق‌های ایران با سبک‌های گوناگونِ موسیقی عاشیقی آشنایی دارند اما تفکیک آن‌ها در ایران به اندازۀ جمهوری آذربایجان نیست. عاشیق‌ها نوازنده، خواننده و داستان‌گویند و بخشی از میراث خنیاگران ایران و آسیای مرکزی و قفقاز را به ارث برده‌اند. اوزان‌ها اجداد عاشیق‌های امروزی بوده‌اند. از برخی روایت‌های کتبی و شفاهی این‌طور استنباط می‌شود که تاریخ مدون هنر عاشیقی از زمان شاه اسماعیل صفوی آغاز شده است. نغمه‌های عاشیقی در گذشته‌های دور «بوی» و امروز «هاوا» نامیده می‌شوند. هاواها ستون‌های اصلی موسیقی عاشیق‌ها را تشکیل می‌دهند. امروز موسیقی عاشیقی آذربایجان شرقی با آواز، ساز عاشیقی، بالابان، و قاوال (دایره) اجرا می‌شود. سنت داستان‌گویی اساس کار عاشیق‌ها بوده است، اما این سنت در حال فراموش‌شدن است. داستان‌هایی که عاشیق‌ها اجرا می‌کنند همان داستان‌های مألوف اقوام ترک‌زبان یا ترک‌نژادند مانند کوراوغلی، شاه اسماعیل، اصلی، کرم، و ...
۲ـ موغومات (مقامات). بخش عمده‌ای از موسیقی آذربایجان شرقی را نوعی موسیقی موسوم به موغومات (مقامات) تشکیل می‌دهد. مقامات مجموعه‌ای منظم و نسبتاً مدون از نغمه‌ها، گوشه‌ها و مقام‌های گوناگون است. نظام مقامات در موسیقی آذربایجان بسیار شبیه به ردیف دستگاهیِ موسیقی ایران است و این دو ریشۀ مشترک دارند. به‌عبارت دقیق‌تر، مقامات آذربایجان روایتِ آذربایجانی از ردیف دستگاهی موسیقی ایران است. دستگاه‌ها یا مقامات اصلی موسیقی آذربایجان عبارت‌اند از ماهور، چهارگاه، شور، بیات شیراز، راست، همایون (شوشتر) و زابل سه‌گاه. این مقامات، مانند ردیف دستگاهی موسیقی ایران، هم به‌صورت آوازی و هم به‌صورت سازی اجرا می‌شوند. از سازهایی که در اجرای این نوع موسیقی به‌کار می‌رود، تار آذربایجانی، کمانچه و قاوال (دایره) درخور ذکر است. قاوال را در عرف این موسیقی خواننده می‌نوازد. به‌جز موسیقی عاشیقی و مقامات، انواع دیگری از موسیقی در فرهنگ آذربایجان شرقی متداول است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از لالایی‌ها، نغمه‌های چوپانی، که با نی نواخته می‌شوند، ترانه‌ها، مرثیه‌ها و آوازهای کار. سازهای متداول در موسیقی آذربایجان شرقی عبارت‌اند از ساز عاشیقی (قوپوز، چگور)، تار آذربایجانی، کمانچه، بالابان، نی، نی‌لبک، سرنا، قاوال (دایره)، دهل، ناقارا، قوشا ناقارا، تخته، و گارمون (نوعی آکاردئون).