کوهسرخ، شهرستان
کوهسرخ، شهرستان (County) Kuhsorkh
واقع در مناطق شرق شمالی ایران و نواحی مرکزی استان خراسان رضوی، با مرکزیت اداری شهر ریوش[۱]. در دوره‌های تاریخی سده‌های میانۀ اسلامی تا اوایل سدۀ پیش بخشی از ناحیۀ ترشیز ذکر شده است. ناحیۀ ترشیز را برخی جزو ولایت نیشابور، برخی جزو سبزوار و در مواردی نیز در منطقۀ تاریخی قُهستان دانسته‌اند که در سال 1312ش نامش به کاشمر تغییر یافت. این منطقه در حملۀ مغول آسیب زیادی دید. در دورۀ سربداران مدتی جزو قلمرو آنها بود و در زمان یورش تیمور بسیاری آبادی‌هایش نابود شد. در اولین تقسیمات کشوری دورۀ معاصر (1316ش)، آبادی‌های منطقۀ کوهسرخ در محدودۀ شهرستان تربت حیدریه (از توابع استان نهم) قرار داشتند. شهرستان کاشمر در سال ۱۳۲۲ش از شهرستان تربت حیدریه جدا و مستقل شد و از این تاریخ کوهسرخ یکی از بخش‌های تشکیل‌دهندۀ آن بود. مرکز این بخش (روستای ریوش) در سال 1378ش به شهر ارتقاء یافت. و نهایتاً در اواخر سال 1398ش، بنابر مصوبۀ هیأت دولت در جلسۀ 13 آذر همان سال، ضمن تغییر و اصلاحاتی در شهرستان کاشمر و بخش کوهسرخ و انتزاع این بخش، شهرستان کوهسرخ تشکیل شد. وجه تسمیۀ این شهرستان وجود کوه‌های منطقه است که به خاطر ترکیبات آهنی به رنگ سرخ درآمده‌اند.
شهرستان کوهسرخ متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با 28 روستای مسکونی) و 1 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های بَرکوه و کوه‌سفید، به مرکزیت شهر ریوش)، و بخش بررود[۲] (مشتمل بر دهستان‌های بررود و تکاب[۳]، به مرکزیت روستای طرق[۴]). با در نظر گرفتن جمعیت بخش کوهسرخ در سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت این شهرستان 25,014نفر بوده است، که از این مقدار کم‌تر از 23درصد ساکن شهر ریوش و باقی روستانشینند. این شهرستان در شمال شرقی و شرق با شهرستان تربت حیدریه، در جنوب با شهرستان کاشمر، در جنوب غربی با شهرستان خلیل‌آباد، در غرب جنوبی با شهرستان بردسکن، در غرب شمالی و شمال غربی با شهرستان ششتمد، و در شمال با شهرستان میان‌جلگه محدود شده است.
این شهرستان با حدود 2,200کیلومترمربع مساحت و ارتفاع حدود ۱,۶۲۵متر (در مرکز آن)، در مناطق کوهستانی دارای آب‌وهوای سرد و در دشت‌ها دارای آب‌وهوای معتدل و از لحاظ بارندگی جزو مناطق نیمه‌خشک است. کوهستان کوهسرخ و یکی از زیرمجموعه‌های آن (کوه آریا)، در بخش جنوبی شهرستان با جهت شرقی - غربی امتداد دارد. این شهرستان دارای بزرگ‌ترین بادامستان دیم ایران است. ۱۱۲ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق، ۲۵۳ قنات و چشمه، ۱۳ رودخانۀ فصلی و یک رودخانۀ دائمی (شش‌طراز) منابع آبی شهرستان را تشکیل می‌دهند. جز بادام دیگر تولیدات کشاورزی و باغی شهرستان شامل خربزه، هندوانه، گردو، گیلاس، زردآلو، آلبالو، هلو، شلیل، گندم، جو، گوجه فرنگی، چغندرقند، شلغم، گیاهان دارویی (خاصه آنغوزه) و سنجد می‌شود. مردم کوهسرخ شیعۀ دوازده‌امامی‌اند و به زبان فارسی (گویش کوهسرخی) سخن می‌گویند.
قلعه دختر خوشاب (با نام تاریخی قلعه بردارود) از آثار اسماعیلیه در بخش بررود، قلعه گبر حصار/ قلعه خضربیگ از آثار سده‌های اولیۀ اسلامی در بخش بررود، گورستان نامق مربوط به دورۀ صفویه در بخش مرکزی شهرستان، و سد شاهی/ بند شش‌طراز مربوط دورۀ غزنوی در بخش بررود از آثار تاریخی شهرستان است.