سملقان، شهرستان

سملقان، شهرستان
کشور	ایران
استان	خراسان شمالی
بخش	مرکزی، و سملقان
جمعیت	75,645نفر (1395ش)
موقعیت	شمال شرقی ایران و غرب استان خراسان شمالی
نوع اقلیم	معتدلِ نسبتاً گرم و نیمه‌خشک
ارتفاع از سطح دریا	735متر (مرکز شهرستان)
تولیدات و صنایع مهم	گندم، جو، کلزا، گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، پنبه و یونجه
برخی بناهای مهم	مجموعۀ تاریخی اسپاخو
نام لاتین	Samalqan
شهر ها و آبادی های مهم	شهر آشخانه

سملقان، شهرستان (County) Samalqan

تقسیمات شهرستان مانه و سملقان پیش از جدا شدن بخش مانه از آن

آتشکدۀ اسپاخو، مربوط به پیش از اسلام

واقع در شمال شرقی ایران و غرب استان خراسان شمالی، با مرکزیت اداری شهر آشخانه. فاصلۀ مرکز شهرستان مانه و سملقان تا مشهد ۲۸۰کیلومتر و تا بجنورد ۴۰کیلومتر است. در قالب مانه و سملقان تا قبل از تقسیمات کشوری ۱۳۸۲ش، از بخش‌های شهرستان بجنورد بود و پس از آن به شهرستان مستقلی تبدیل شد. این شهرستان (مانه و سملقان) در سال 1402ش با انتزاع بخش مانه از آن و ارتقاء مانه به شهرستان، به شهرستان کوچک‌تری با نام سملقان تبدیل شده است. این واژه احتمالاً شکل تغییریافتۀ سمنگان، به معنای سرزمین چمن و گل، است که در دوره‌های تاریخی ایران نام چند آبادی و موضع در خراسان قدیم بوده است. اگرچه این ناحیه، از دوره‌های اشکانی و ساسانی جزو قلمرو امپراتوری‌های ایران و محل تجمع جوامع شهری و روستایی بوده، اما در برخی نقاط شهرستان نشانه‌های سکونت جوامع انسانی از چندهزارسال پیش از میلاد هست.

شهرستان کنونی سملقان متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان و 3 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌‌های حومه و جیرانسو، به مرکزیت شهر آشخانه)، و بخش سملقان (مشتمل بر دهستان‌های آلمه و قاضی، و شهرهای آوا و قاضی به مرکزیت شهر قاضی). آبادی‌های آشخانه، آوا و قاضی به ترتیب در سال‌های 1362، 1392 و 1381ش به شهر ارتقاء یافته‌اند. براساس جمعیت بخش‌های مرکزی و سملقان در سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت سملقان 75,645نفر بوده، که از این مقدار حدود 42درصد شهرنشین و حدود 58درصد ساکن نقاط روستایی بوده‌اند. شهرستان سملقان در شمال با شهرستان مانه، در شرق با شهرستان بجنورد، در جنوب با شهرستان‌های جاجرم و گرمه، و در غرب با استان گلستان محدود شده است.

اراضی آن نیمه‌کوهستانی است و کوه کورخود (۲,۸۱۹متر)، که بلندترین کوه آن است، در جنوب آن را از شهرستان جاجرم جدا و ارتفاعات شمالی نیز این شهرستان را از شهرستان تازه‌تأسیس مانه جدا می‌کند. رودها و ریزابه‌های کوتاه متعددی آن را مشروب می‌کند. اقلیم این شهرستان معتدلِ نسبتاً گرم، از نظر بارندگی جزو نواحی نیمه‌خشک، و ارتفاع آن از سطح دریا (در مرکز شهرستان) 735متر است. راه بجنورد به مراوه‌تپه و نیز راه جاجرم به راز از آن می‌گذرد و همراه با مجموعه‌ای از راه‌های فرعی و روستایی شبکۀ راه‌های زمینی این شهرستان را تشکیل می‌دهند. در مجموع وجود منابع آب دائمی و خاک حاصلخیز، این شهرستان را به یکی از مناطق عمدۀ کشاورزی استان تبدیل کرده است. رطوبت نسبی بالا و چشمه‌های جوشان باعث ایجاد جنگل‌های انبوه و مراتع سرسبز در نوار جنوبی شهرستان و دامنه‌های رشته‌کوه یامان داغی شده است. مهم‌ترین شغل مردم شهرستان کشاورزی و دامداری و محصولات اصلی آنها که نزدیک به 40درصد تولید استان است، شامل گندم، جو، کلزا، گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، پنبه، یونجه، و میوه‌هایی مانند هلو، گیلاس، زردآلو، انگور، شلیل، آلبالو، گلابی و سیب می‌شود. جز منابع سطحی، 40درصد آب مورد نیاز کشاورزی شهرستان از طریق حدود 300 حلقه چاه، 880 دهنه چشمه و 25 رشته قنات تأمین می‌گردد. مردم این شهرستان ترکیبی از پیروان اهل سنت و شیعه و اقوامی چون لر، ترک، ترکمن، بلوچ، فارس و تات هستند.

مجموعۀ تاریخی اسپاخو در روستایی به همین نام در دهستان آلمه و در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه قرار دارد. در این مجموعه تاکنون ۱۴ اثر و محوطۀ تاریخی شامل بنای سنگی اسپاخو (که بازماندۀ آتشکده یا معبدی کهن است)، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختارهای آرامگاهی، قلعۀ ساسانی، حمام، راه قدیمی، محوطۀ ساسانی، رشته‌قنات‌های قدیمی، محوطه اسلامی و محوطۀ چشمه علی‌اصغر شناسایی شده است. آرامگاه امامزاده دلاور یا محمد دیباج در ۲کیلومتری شمال شهر آشخانه و تپۀ قلعه خان مربوط به دورۀ نوسنگی (حدود هشت هزار سال پیش) تا دورۀ ساسانی و دوره‌های مختلف اسلامی در روستای قلعه‌ خان (رسالت) از توابع دهستان قاضی از دیگر آثار تاریخی این شهرستان است.

---