ارمنی، ادبیات
اَرْمَنی، ادبیات (Armenian Literature)
شواهد بازمانده از ارمنستان کهن نشان می‌دهد که ارامنه پیش از ابداع الفبا در قرن ۵م ادبیاتی شفاهی و الحادی داشتند، که سینه به‌سینه نقل می‌شد و به همین جهت پس از رواج مسیحیت در ارمنستان، روحانیان ارمنی آن را از بین بردند. از این ادبیات، که به شکل سرود و منظومۀ حماسی و نمایش بود، پاره‌هایی در تاریخ ارمنستان[۱] (قرن ۵م) تألیف موسی خورنی[۲] بازمانده است. ارامنه پس از گرویدن به مسیحیت (ح ۳۰۰م)، هنوز متون مذهبی‌شان به یونانی و سریانی بود که برای اشخاص غیرروحانی قابل‌فهم نبود. از این نظر، قدیس مسروب[۳] الفبای ارمنی و گرجی را ابداع کرد (ح ۴۱۰م). درپی آن، مدرسه‌ای برای ترجمه دایر شد و دانشجویان برای ترجمۀ متون مقدس و آثار مهم به قسطنطنیه و اِدِسّا[۴] اعزام شدند. ارامنه با تکمیل الفبا، به ترجمۀ آثار یونانی و سریانی دست زدند و آثاری تألیف کردند. بدین‌ترتیب ادبیات ارمنی در قرن ۵م آغاز شد. شاهکار نویسندگی این دوره، که عصر زرین ادبیات ارمنی است، اثر بحث‌انگیزردیه بر فرقه‌های ازنیک کُغباتزی[۵]، در دفاع از ایمان مسیحیان و رد خرافات کفرآمیز ارمنی‌ها و دوگانه‌پرستی در ایران است. در این عصر، تاریخ‌نویسی نیز رواج یافت و تا قرن ۱۰م کتاب‌های تاریخ زیادی تألیف شد. از نویسندگان بزرگ، موسی خورنی، علاوه بر تاریخ ارمنستان، کتابی در جغرافیا نوشت؛ آنانیای شیراکی[۶] در نجوم، ریاضیات، و جغرافیا آثاری نوشت و کرویت زمین را توضیح داد؛ مسروب، جاثلیق ساهاک[۷]، و پیروانش انجیل را به ارمنی ترجمه کردند که در میان دانشمندان اروپایی به «گل سرسبد ترجمه‌ها[۸]» مشهور شد. در قرن ۷ تا ۱۰م اشعار عرفانی رواج یافت. شخصیت مشهور این دوره قدیس گرگور نارکاتسی[۹] (۹۵۰ـ۱۰۱۰م)، نخستین شاعر بزرگ ارمنی و از شاعران عارف جهان است. در قرن ۱۱م گرگوری ماژیسترس آثار اقلیدس و افلاطون را ترجمه کرد. ادبیات و هنر روبه شکوفایی نهاد، و کیلیکیه[۱۰] (ارمنستان کوچک) به مرکز فرهنگی ارمنستان بدل شد. بزرگ‌ترین شاعر قرن ۱۲م در کیلیکیه، جاثلیق نرسس (نرسی) ششم[۱۱] (۱۱۰۲ـ۱۱۷۲م) بود. در نثر نیز رساله درباب مسئلۀ اتحاد با کلیسای یونان[۱۲] شایان ذکر است. از نویسندگان سرشناس قرن ۱۳م سمباد[۱۳] و از شاعران مشهور قرن ۱۴م باید به استفانوس اوربلیان[۱۴] و خاچاتور کچارتسی[۱۵] اشاره کرد. از قرن ۱۶ تا ۱۸ شماری خنیاگر و قوّال[۱۶] موسوم به عاشوق[۱۷] (عاشق) ظهور کردند که اشعارشان در بین مردم رواج یافت. در قرن ۱۶ نخستین چاپخانۀ ارمنی در آمستردام دایر شد که در قرن ۱۷ اولین انجیل ارمنی را چاپ کرد. در ۱۶۴۱ نیز ارامنۀ ایران نخستین چاپخانه را در جلفای اصفهان تأسیس کردند. در قرن ۱۷ کتاب‌های ارامنه در آمستردام، و نیز، مارسی و قسطنطنیه چاپ می‌شد. در مدارس جدید ادبیات کلاسیک جدیدی با آثار سیمیون چولایتسی[۱۸] (و ۱۶۵۷) و آراکل داوریزتسی[۱۹] (و ۱۶۷۰) پدید آمد. بدین‌ترتیب، قرن ۱۸ شاهد رنسانس فرهنگی و فکری ارمنی بود. تا میانۀ قرن ۱۹ شمار مدارس و روزنامه‌ها افزایش یافت و نویسندگان برای سرمشق‌گیری به اروپا، به‌ویژه فرانسه و روسیه روی آوردند. مشهورترین نویسندۀ این دوره خاچاتور ابوویان[۲۰] (۱۸۰۵ـ۱۸۴۸)، بنیادگذار ادبیات جدید ارمنی است.
ادبیات. از ۱۸۵۰ به بعد ادبیات جدید ارمنی در ارمنستان و کشورهای دیگر شکوفا شده است و همۀ قالب‌های ادبی را دربرمی‌گیرد. برخی از مهم‌ترین نویسندگان ارمنی میانه قرن ۱۹ به بعد عبارت‌اند از جبرائیل ساندوغیان[۲۱] (۱۸۲۵ـ۱۹۱۲)، نمایش‌نامه‌نویس؛ رافی (هاکوب ملیک هاکوبیان)[۲۲] (۱۸۳۵ـ۱۸۸۸) و یرواند اوتیان[۲۳] (۱۸۶۹ـ۱۹۲۶)، رمان‌نویس؛ دانیل واروژان[۲۴] (۱۸۴۴ـ۱۹۱۵)، هوانس تومانیان[۲۵] (۱۸۶۹ـ۱۹۲۳) و واهان تکییان[۲۶] (۱۸۴۸ـ۱۸۷۷)، شاعر.
- ↑ History of Armenia
- ↑ Moses of Khoren
- ↑ St Mesrob/Mesrop
- ↑ Edessa
- ↑ Refutation of the Sects of Eznik Koghbatzi
- ↑ Anania of Shirak
- ↑ Cathalicos Sahak
- ↑ Queen of Translations
- ↑ Grigor Narekatsi
- ↑ Cilicia
- ↑ Catholicos Nerses IV
- ↑ Épistle on the Question of Union With the Greek Church
- ↑ Sembat
- ↑ Stephanos Orbelian
- ↑ Khachatour Ketcharetsi
- ↑ Troubadours
- ↑ (Ashugh (Lover
- ↑ Simeon Chulayetsi
- ↑ Arak’el Daverizetsi
- ↑ Khachatur Abovian
- ↑ Gabriel Sundookian
- ↑ (Raffi (Hacob Melik Hacobian
- ↑ Yerwand Otian
- ↑ Daniel Varuzhan
- ↑ Hovhannes Thumanian
- ↑ Vahan Tekeyan