بازگشت ادبی
(دورۀ بازگشت ادبی) از ادوار شعر فارسی، حد فاصل نیمۀ دوم قرن دوازدهم تا اوایل قرن چهاردهم هجری، از زمان حکومت کریم‌خان زند تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار. پیدایی این نهضت ادبی حاصل آرامش دورۀ کریم‌خان زند و به وجود آمدن مراکز علم و ادب در نواحی مرکزی و جنوبی ایران، خاصه شیراز و اصفهان بود. رفاه نسبی حاکم بر این نواحی سبب شد که با فراغ بال به شعر شاعران گذشته پرداخته شود و تعدادی از شاعران مناطق مختلف ایران، خاصه همان شیراز و اصفهان و خراسان، با تقلید شعر دوره‌های پیش از دورۀ سبک هندی نهضتی را راه بیندازند. قصد بنیانگذاران و پیروان نهضت بازگشت ادبی، احیای شعر گذشتۀ فارسی و نجات دادن آن از انحطاط و ابتذال سبک هندی بود. این شاعران از پیچیدگی و ابهام و مضمون‌پردازی شاعران سبک هندی که به افراط مشمئزکننده‌ای کشیده شده بود، به صراحت و سادگی در بیان رو آوردند و شیوۀ شاعران سبک خراسانی و سبک عراقی را چه از نظر مضمون و چه از نظر زبان، سرلوحۀ کار خود قرار دادند. از این رو نهضت آن‌ها به نهضت بازگشت ادبی معروف شد و در تاریخ شعر فارسی «دورۀ بازگشت ادبی» نام گرفت.
تاریخچه و شاعران مهم
آغازگران اصلی این نهضت تعدادی از شاعران اصفهان بودند که مهم‌ترین آن‌ها مشتاق اصفهانی، شعله اصفهانی و میرزا محمد نصیرالدین اصفهانی هستند. شاگردانی که این گروه از شاعران تربیت کردند شیوۀ آنان را ادامه دادند. لطفعلی آذربیگدلی، هاتف اصفهانی و صباحی بیدگلی شاملو (متوفی 1218ق) از جمله شاگردان این گروه بودند. مدتی بعد نشاط اصفهانی با هدف تبلیغ و ترویج این روش تازه، در اصفهان انجمنی به نام «انجمن نشاط» تشکیل داد که اگرچه دوران فعالیتش کوتاه بود، اما نقش زیادی در اشاعۀ این شیوه داشت. روی کار آمدن قاجار و خاصه دورۀ سلطنت فتحعلی شاه که خود نیز شاعر بود، و البته توجه او به شاعران در رشد و رونق گرفتن نهضت بازگشت ادبی تاثیر زیادی داشت. در دورۀ سلطنت فتحعلی شاه، ملک‌الشعرا فتحعلی خان صبا با چند شاعر درباری دیگر، از جمله میرزا عبدالوهاب نشاط و مجمر اصفهانی انجمنی به نام انجمن خاقان تشکیل دادند و مروج شیوۀ نو شدند. در ادامۀ فعالیت این انجمن، انجمن دیگری نیز در زمان ناصرالدین شاه در مشهد که هواداران سبک خراسانی بودند شکل گرفت. از دیگر شاعران مهم این دوره به اشخاصی چون سحاب اصفهانی، وصال شیرازی، قاآنی شیرازی، فروغی بسطامی، سروش اصفهانی و طبیب اصفهانی می‌توان اشاره کرد. نهضت بازگشت ادبی تقریبا حدود 150 سال دوام و رونق داشت. این دوره را نمی‌توان در شمار دوره‌های سبکی متداول شعر فارسی (خراسانی، عراقی و هندی) به شمار آورد، چرا که طرز نویی را برای شعر فارسی پیشنهاد نکرد. با این حال شعر دورۀ بازگشت ادبی به تغییر و تحولی بزرگ در شعر فارسی شد: شعر مشروطیت.
ویژگی‌های شعر دورۀ بازگشت
اگرچه شعر این دوره تحولی در شعر فارسی ایجاد نکرد، اما به دلیل توجه تعداد زیادی از شاعران به سنت گذشتۀ شعر فارسی مانع ادامۀ ابتذال سبک هندی شد. پیروان نهضت بازگشت ادبی تقریبا تمام قالب‌های شعر سنتی را به کار گرفتند. اما به دلیل در خدمت گرفتن دربار قاجار بودن تعدادی زیادی از این شاعران قصیده با محتوای مدح و البته غزل رواج بیش‌تری داشت. قصده‌سرایان این دوره عمدتا مدایح خود را به سبک شاعرانی چون منوچهری، انوری، مسعود سعد سلمان، عنصری و فرخی سیستانی می‌سرودند و غزلسراها به شیوۀ حافظ و سعدی تمایل داشتند. همچنین فتحعلی خان صبا نیز در این دوره شاهنشاه‌نامه را به سبک شاهنامۀ فردوسی سرود.شعر دورۀ بازگشت از نظر مضمون کاملا تقلیدی بود. قصاید مدحی در توصیف مجالس عیش و نوش و جشن‌های دربار قاجار سروده شدند و غزل‌ها نیز تقلیدی از غزل‌های عاشقانه یا عارفانۀ شعر دورۀ عراقی بودند. شاعران این دوره تقریبا همه به دربار قاجار یا شاهزادگان قاجار وصل بودند و از تحولات دورۀ خود برکنار ماندند. نتیجتا شعر این دوره هیچ تناسبی با مسائل پیرامون شاعر و روزآمد نداشت. در این میان فتح‌الله خان شیبانی (1241- 1308ق) که شعرش تا حدی جنبۀ نقد اجتماعی داشت و یغمای جندقی، به خاطر هجویه‌های انتقادی‌اش، چهره‌های ممتازتری یافتند.
نمونۀ شعر (از قاآنی)
چه شیرین گفت خسرو این عبارت
که نبود وصل شیرین بی‌مرارت
سرم را در ره وصل تو دادم
که بی‌سرمایه صعب افتد تجارت
سزد گر زندهٔ جاوید مانم
که مرگ آمد ندیدم از حقارت
مرا تهدید کشتن چون کند دوست
به عمر جاودان بخشد بشارت
برون نه از دل سوزان من پای
که می‌ترسم بسوزی از حرارت
که دارد فرصت خونخواری تو
که صد تن می‌کشی از یک اشارت
به زلف و خال و خط بردی دلم را
سپه را حکم فرمودی به غارت
مجو در گریه قاآنی صبوری
که نتوان کرد در دریا عمارت