ترجیع بند
تَرجیع‌بند
در لغت به‌معنای تکرار و برگرداندن. در اصطلاح، نام یکی از قالب‌های شعر فارسی که از چند بند یا خانه تشکیل شده است. هر خانه از نظر قافیه‌بندی در حکم یک غزل است اگرچه در بعضی ترجیع‌بندها تمام مصراع‌های یک خانه هم‌قافیه‌اند. بیتی مصراع این خانه‌ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد که در طول شعر تکرار می‌شود. تعداد بیت‌ها در هر خانه معمولاً بین پنج تا پانزده بیت است و در یک ترجیع‌بند معمولاً تعداد ابیات بندها با یکدیگر مساوی است. ممکن است بیت واحدی خانه‌ها را به‌هم وصل نکند در این صورت به آن ترکیب‌بند می‌گویند. در قدیم ترکیب‌بند به‌صورتی که امروزه می‌شناسیم نوعی از ترجیع‌بند محسوب می‌شد و از حدود قرن هفتم به‌عنوان قالبی مستقل، نام خاص خود را پیدا کرد. امروزه ترجیع‌بند تنها زمانی گفته می‌شود که بیت یکسانی خانه‌های شعر را به‌هم پیوند دهد. ظاهراً تاریخ پیدایش ترجیع‌بند به زمان سامانیان می‌رسد، اما قدیمی‌ترین ترجیع‌بند فارسی که به ما رسیده از فرّخی سیستانی شاعر عهد غزنوی است. معروف‌ترین ترجیع‌بند عارفانۀ زبان فارسی ترجیع‌بند هاتف اصفهانی با بیت ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/وحده لا اله الّا هو» است. از جاودانه‌ترین ترجیع‌بندهای عاشقانه نیز ترجیع‌بندی از سعدی است که بیت ترجیع آن «بنشینم و صبر پیش گیرم/دنبالۀ کار خویش گیرم» است. در دورۀ مشروطه نیز ترجیع‌بندهایی با مضامین اجتماعی و سیاسی سروده شد.