ده نامه (ادبیات)
ده‌نامه
از انواع منظومه‌های غنایی فارسی. در ده‌نامه‌ها احوال و عوالم عاشق و معشوق، از طریق نامه‌هایی که به یکدیگر نوشته‌اند شرح داده شده و معمولاً از تعداد نامه‌ها (10 نامه) نیمی از زبان عاشق و نیم دیگر از زبان معشوق نگاشته شده است. رد ده‌نامه‌ها را نخستین بار در منظومۀ عاشقانۀ ویس و رامین اثر فخرالدين اسعد گرگانی می‌توان جست و پس از فخرالدین اسعد، بیش‌تر شاعرانی که دست به سرودن منظومه‌های غنایی زده‌اند از او تقليد کرده‌اند. از قرن هشتم هجری به بعد، برخی از شاعران ده‌نامه‌هایی به صورت مستقل سرودند و اغلب عنوان‌هایی جداگانه برای آنها انتخاب کردند. این ده‌نامه‌ها عموماً در قالب مثنوی‌اند و اغلب غزلهایی از زبان عاشق و معشوق در آنها گنجانده شده است. آرایش عمومی این منظومه‌ها بدین شکل است که نخست مقدماتی (شامل حمد و نعت و مدح و مناجات و چون این‌ها) می‌آید، بعد ابیاتی در شرح دلدادگی عاشق، سپس نامه‌ها که در قالب غزلند و در انتها ختم منظومه. شاعر در میانۀ نامه‌ها که به تناوب بین عاشق و معشوق ردوبدل می‌شوند، حکایت ماجراهای شخصیت‌ها (عاشق و معشوق) و شرح نامه‌نگاری‌ها و پند و اندرزها و مسائل حکمی چندی را نیز در همان شکل مثنوی می‌آورد.
از جمله ده‌نامه‌های مستقل، منطق‌العشاق (704ق) اثر اوحدی مراغه‌ای، ده‌نامۀ ابن عماد خراسانی و ده‌نامۀ موسوم به عشرت‌نامه اثر عیشی شیرازی ( اوایل قرن دهم ) را می‌توان نام برد. از هشت منظومه‌ای که هم‌اکنون به نام ده‌نامه شناخته و در دست است، هفت منظومه در قرن هشتم و تنها یکی از آنها در آغاز قرن دهم سروده شده است. هرچند بیش‌تر ده‌نامه‌های مستقلی که سروده شده مضمون عاشقانه دارند، اما بعضی از شاعران شکل ده‌نامه را برای بیان مضمون‌های عرفانی انتخاب کرده‌اند، از جمله فخرالدین عراقی ده‌نامه‌ای به نام عشاق‌نامه سروده و در آن به طرح مباحث عرفانی پرداخته است. عماد فقيه نیز ده‌نامه‌ای در زمینۀ عرفان و تصوف دارد.
معرفی مختصر برخی از ده‌نامه‌ها
- منطق‌العشاق: سرودۀ اوحدی مراغه‌ای در 500 بیت؛ بحر هزج؛ سال اتمام: 706ق.
- عشاق‌نامه: سرودۀ عبید زاکانی در 700 بیت؛ بحر هزج؛ 751ق.
- تحفة‌العشاق: سرودۀ رکن‌الدین صاین هروی در 500 بیت؛ بحر هزج؛ 751ق.
- محبت‌نامه: سرودۀ ابن نصوح شیرازی؛ بحر هزج؛ زمان سرایش: پیش از سال 788ق.
- روضة‌المحبین: سرودۀ ابن عماد خراسانی در 760 بیت؛ بحر هزج؛ 794ق. در ۱۳۱۴ش، به كوشش سعيد نفيسی در تهران چاپ شده است.
- محبوب‌القلوب: نام سراینده دقیقاً روشن نیست و منظومه در 1000 بیت در بحر هزج و به تاریخ 800ق سروده شده است.
- ده‌نامه: سرودۀ عماد فقیه؛ مشتمل بر نامه‌های منظومی است که شاعر در بحور مختلف سروده و در اواخر عمر با افزودن مقدمه‌ای به شکل اثری مستقل درآورده؛ پیش از سال 773ق سروده شده است.
- عشرت‌نامه: سرودۀ عیشی شیرازی در بحر هزج. اوائل قرن 10ق.