قرارداد دارسی
قرارداد دارسی
(یا: امتیازنامه دارسی) قراردادی که سرمایه‌دار معروف انگلیسی، ویلیام ناکس دارسی[۱] در ۱۹۰۱م (۱۲۸۰ش/ 1319ق) با دولت ایران منعقد کرد تا به اکتشاف و استخراج نفت در ایران بپردازد. از طرف ایران مظفرالدین شاه، امین‌السلطان، میرزا نصرالله مشیرالدوله و نظام‌الدین غفاری (ملقب به: مهندس‌الممالک) قرارداد دارسی را امضا کردند.
به موجب این قرارداد، دولت قاجار به مدت ۶۰ سال اجازه و امتیاز تفتیش، تفحص، استخراج و فروش نفت، گاز طبیعی، قیر و موم طبیعی در سرتاسر ایران (به جز ولایات آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان و استرآباد) را به ویلیام دارسی واگذار کرد. دولت ایران به ازای این قرارداد، ۲۰ هزار لیرۀ انگلیسی پیش دریافت گرفت و مقرر شد دارسی از منافع خالص خود سالانه ۱۶ درصد به دولت ایران بپردازد. همچنین دارسی متعهد شد ظرف دو سال، شرکت یا شرکت‌هایی برای بهره‌برداری از این امتیازات تأسیس کند. شرکت نفت دارسی سرانجام پس از هفت سال کاوش، در ۲۶ مه ۱۹۰۸م در منطقۀ مسجد سلیمان به نفت رسید. اما عجیب آن که، صادرات نفت کشف شده حدود چهار سال بعد صورت گرفت، زیرا در ایران هیچ جاده‌ای برای حمل نفت به خلیج فارس وجود نداشت و ایجاد راه و زیر ساخت برای حمل نفت به آن جا توسط دارسی، حدود چهار سال طول کشید. یک سال پس از اکتشاف نفت، دارسی شرکت نفت ایران و انگلیس را تأسیس کرد که زمینۀ تشکیل کمپانی بریتیش پترولیوم[۲] موسوم به بی پی بود.
در زمان رضاشاه (1311ش)، طرف انگلیسی به طور کامل به تعهداتش عمل نکرد و فقط سه چهارم مبلغ تعهد شده را به ایران پرداخت. رضاشاه نیز در واکنش به این شرایط، قرارداد را یک طرفه لغو کرد و آن را آتش زد. در نهایت، این موضوع به جامعهٔ ملل ارجاع شد و وزیر خارجهٔ چکسلوواکی مأمور حل و فصل مناقشه شد. با پیشنهاد او، دو کشور به گفتگو پرداختند و قراردادی جدید تنظیم کردند. مذاکرات در ۱۳۱۲ش آغاز و به قرارداد ۱۹۳۳ منتج شد. تا این که سرانجام، در دوران نخست وزیری دکتر محمد مصدق، در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ش نفت ایران ملی شد. (رجوع شود به: ملی شدن نفت ایران)