مکتب اصفهان
مکتب اصفهان
مکتبی در نگارگری ایرانی. با شروع سلطنت شاه‌عباس اول (۹۹۶ق)، هنرهای ایران از نو رونق گرفت. پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان (۱۰۰۶ق)، از سوی شاه‌عباس فعالیتی گسترده برای ساختن و آراستن کاخ‌ها و کوشک‌ها و بناهای عمومی آغاز شد. صادقی‌بیگ سرپرستی کتابخانۀ شاهی را برعهده داشت. او نخست در خلق آثارش از شیوۀ پیکرنگاری قزوین (آدم‌های لاغر و بلندقامت، چهره‌های گرد، و لب‌های ورچیده) پیروی می‌کرد، ولی در خدمت شاه‌عباس اول طراحی‌اش روان و استادانه شد. بعدها رضا عباسی پا به‌عرصه گذاشت که پروردۀ مکتب قزوین بود، لیکن چندی نگذشت که شیوه‌ای نو و پویاتر پدید آورد که در سال‌های بعد سیمای نقاشی ایران را دگرگون ساخت. هر دو هنرمند به سنّت واقع‌گرایی بهزاد وفادار بودند. سبک نومایۀ رضا عباسی بر ارزش‌های بصری خط استوار بود. او رسّام چیره‌دستی بود که با تغییر ضخامت خط به‌وسیله قلم‌زنی می‌توانست حجم‌ها و شکن‌ها را در نهایت ظرافت نشان دهد. طراحی پرپیچ و تابش با خوشنویسی نستعلیق تجانسی بارز دارد. طراحی رضا نقطۀ اوج روند تحولی است که از میانۀ قرن ۱۰ق شروع شده بود. در این زمان اروپاییان به ایران راه یافته بودند و رضا عباسی گاه مردان اروپایی را موضوع کار خود قرار می‌داد، ولی هرگز از اسلوب‌های سایه‌پردازی و هندسۀ مناظر غربی استفاده نکرد. پس از درگذشت رضا عباسی، سبک او از سوی نقاشانی همچون محمدقاسم، افضل حسینی، محمد یوسف، محمدعلی، معین مصور، و تا حدی شفیع عباسی، تداوم یافت، لیکن کمابیش به تصنع گرایید. فعالیت آنان بر ترسیم موضوع‌های جدید به روش سیاه قلم و یا با رنگ‌پردازی محدود متمرکز بود. به‌طور کلی، مکتب اصفهان (رضا عباسی و پیروانش) از جنبه‌های مختلف از سنّت‌های پیشین نگارگری بسیار فاصله گرفت. پیوند نقاشی و ادبیات سست شد. کاهش حمایت درباری و رشد طبقۀ بازرگانان به رونق سفارش‌های دیوارنگاری و رقعه‌های مصور انجامید، و به این ترتیب نقاشی از محدودۀ مصورسازی نسخ خطی خارج شد. خروج از محدودۀ کتاب‌نگاری، به نقاش امکان داد وقایع روزمره و دیدنی‌های پیرامونش را به‌صورت تک‌نگاره و طراحی ثبت کند. در طراحی و نقاشی مستقل از کتاب این مکتب، غالباً پیکری یا زوج جوانی به اضافۀ چند گیاه و ابر پیچان بر زمینه‌ای ساده بازنمایی شده‌اند. رکود آشکار سفارش‌های نسخ خطی مصوّر در قرن ۱۱ق، رواج دیوارنگاری (ازجمله در کاخ چهلستون اصفهان)، و سبک دورگۀ ایرانی ـ اروپایی از دیگر مشخصات این مکتب است.