تئاتر: تفاوت میان نسخه‌ها

سازمان‌هایی که امروز نمایش‌های تئاتری تهیه می‌کنند، از تئاترهای تجاری<ref>commercial theaters</ref> در بِرادوِی<ref>Broadway</ref>، نیویورک، یا وست‌اِند<ref>West End</ref>، لندن، تا کمپانی‌های غیرانتفاعی که گروه کارگردان‌ها، ادارات دولتی و شرکت‌ها به آن‌ها کمک مالی می‌کنند، تشکیل شده است. تهیه‌کنندگان تجاری محصولات خود را مانند ''آوای موسیقی''<ref>''The Sound of Music''</ref> (اشک‌ها و لبخندها)، ''شبح اپرا''<ref>''The Phantom of the Opera''</ref> یا ''رگتایم''<ref>Ragtime</ref> به‌منظور به‌روی صحنه‌آوردن اثر و کسب درآمد برای سرمایه‌گذاران ترتیب دادند. برنامه‌های تئاتر آموزشی<ref>''educational theater''</ref> و تئاتر‌های آماتور<ref>amateur theater</ref>، تلاش‌های خودشان را مشابه تئاترهای تجاری ترتیب می‌دهند. کمپانی‌های تئاتری دائمی که نوعاً سازمان‌هایی غیرانتفاعی‌اند، آثار گوناگونی را تولید می‌کنند. تأمین مالی گروه‌های تئاتری دائمی مرکب از بازیگران، کارگردان‌ها و طراحان، افراد اهل ‌فن و گردانندگان را صندوق تئاتر، کمک‌های دولتی، و مساعدت‌های تجاری و شخصی بر عهده دارند. کمپانی‌های غیرانتفاعی همچون تئاترهای تجاری در سرتاسر جهان مستقرند. برخی از این کمپانی‌های شاخص عبارت‌اند از گوتری تیاتر<ref>Guthrie Theater</ref> در مینیاپولیس<ref>Minneapolis</ref> ایالت مینه‌سوتا، رویال نشنال تیاتر<ref>Royal National Theatre</ref> در لندن و تئاتر هنری مسکو<ref>Moscow Art Theater</ref> در روسیه. برخلاف تئاترهای تجاری که متخصص یک تولید در هر نوبت‌اند، کمپانی‌های دائمی معمولاً فصلی از نمایش‌ها را به‌ترتیب یا چندین نمایش را به‌صورت رپرتوار تهیه می‌کنند که هفته به هفته در یک دورۀ زمانی به نوبت اجرا می‌شوند. بعضی از کمپانی‌های دائمی برمبنای دید هنری کارگردان ساخته شده‌اند. نمونه‌های شاخص عبارت‌اند از ترِِوِِر نان<ref>Trevor Nunn</ref> در رویال نشنال تیاتر، پیتر بروک در مرکز بین‌المللی پژوهش‌ تئاتر<ref>International Center of Theatre Research</ref> و آریان منوچکین<ref>Ariane Mnouchkine</ref> در تئاتر دوسولِی<ref>Théâtre du Soleil</ref> هر دو در پاریس. در امریکا بیش از ۶۰ تئاتر دائمی حرفه‌ای وجود دارد که کارگردان هنری یا مدیر تولید، هدایت آن‌جا را برعهده دارد. بعضی از شاخص‌ترین تئاترهای غیرانتفاعی حرفه‌ای در امریکا عبارت‌اند از آرنا استیج<ref>Arena Stage</ref> در واشینگتن دی‌سی؛ امریکن رپرتوری تیاتر<ref>American Repertory Theatre</ref> در کیمبریج، ماساچوست؛ سیاتل رپرتوری تیاتر<ref>Seattle Repertory Theatre</ref> در ایالت واشینگتن، اولد گلوب تیاتر<ref>Old Globe Theatre</ref> در سان دیه‌گو<ref>San Diego</ref> کالیفرنیا.

روزگاری که تئاتر در کشورهای اروپایی بالنده و شکوفا بود، ایرانیان در آستانۀ آشنایی با این «عالم غریب» قرار گرفتند. نخستین گام‌‌ها برداشته شد؛ مدرسۀ [[دارالفنون]] دارای تماشاخانه‌ای با گنجایش ۳۰۰ نفر شد (۱۲۶۶ش،۱۸۸۷م). [[میرزا آقاتبریزی|میرزاآقا تبریزی]]، که یکی از همراهان گروه اعزامی برای پوزش‌خواهی از دولت تزار روس بود، نخستین نمایش‌‌‌نویس به زبان فارسی است که نامش بر تارک تاریخ تئاتر ایران می‌‌درخشد. پیش از او [[آخوندزاده، فتح علی (آذربایجان ۱۲۲۷ـ تفلیس ۱۲۹۶ق)|میرزافتحعلی آخوندزاده]] از نخستین نمایش‌نگارانی است که نوشته‌‌‌‌‌‌‌های او در تبریز پیش از میرزاآقا، به زبان ترکی، رواج داشته است و تأثیر این نویسندۀ ترک بر نمایش‌نویسان فارسی‌زبان در آثار و مکاتبات وی به خوبی مشهود است. نخستین نمایش‌‌نامۀ اروپایی که توجه شیفتگان تئاتر را جلب کرد، [[مردم گریز|مردم‌‌گریز]] یا میرزانتروپ اثر [[مولیر]] بود که توسط [[میرزا حبیب اصفهانی|میرزاحبیب اصفهانی]] به فارسی برگردانده شد (۱۲۴۷ش ۱۸۶۹م). پس از آن، کسانی هم‌‌‌‌‌‌چون [[اعتمادالسلطنه، محمدحسن ( ـ۱۳۱۳ق)|محمدحسن‌‌خان اعتمادالسلطنه]] و [[قراچه داغی، میرزا جعفر (۱۲۵۰ـ۱۳۱۰ق)|میرزاجعفر قراچه‌‌‌‌داغی]] و [[طاهرمیرزای قاجار|حاجی‌‌محمد طاهرمیرزا]] و دیگران پا در میدان ترجمه گذاشتند و بدین‌‌ترتیب سیاق ترجمه و ترک رسم اقتباس و «آداپته» یا خودمانی کردن آثار بیگانگان، سرمشق تئاتر مدرن در ایران شد و تا امروزه نیز همچنان با تمام توان در پهنۀ تئاتر کشور باقی است. در این هنگام نخستین «تروپ‌های تئاتری» یکی پس از دیگری در پارک‌‌‌های «ظل‌السلطان»، «امین‌‌الدوله» و «اتابک» در کار نمایش شدند. با آغاز حکومت [[رضاشاه پهلوی (آلاشت ۱۲۵۷ـ ژوهانسبورگ ۱۳۲۳ش)|رضاخان]] (۱۳۰۴ش)، سایه‌ای تیره و سخت‌ بر تئاتر نوپای ایران افکنده شد. کسانی که سودای انسانی خود را در بیان تئاتری یافته بودند، با تفتیش عقاید استبدادی و «پرورش افکار» پلیس پهلوی مواجه شدند. گزمه‌ها با لودگان نمایش هم‌سفره می‌شدند؛ تنها تسمه از گردۀ آنانی می‌کشیدند که شیفتگان راستین تئاتر بودند. در این بین پاکانی هم‌‌چون «[[میرسیف الدین کرمانشاهی (۱۲۵۴ـ۱۳۱۱ش)|میرسیف‌‌‌الدین کرمانشاهی]]» و «محمودآقا ظهرالدینی» پرپر شدند. آنان‌که ماندند با کارزاری رودررو بودند که هرلحظه بیم هلاکشان می‌رفت. در فاصلۀ سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۷ش (سال شلیک نافرجام به سوی [[محمدرضا شاه پهلوی (۱۲۹۸ـ۱۳۵۹ش)|محمدرضا پهلوی]]) گروه‌های تئاتری، به‌‌‌‌‌‌‌‌‌ویژه هنرمندانی که با عبدالحسین نوشین همکاری داشتند، جای خود را میان مردم باز کردند. دیگر تئاتر فقط هنری برای فرهیختگان نبود و عامۀ مردم نیز به آن گرایش داشتند. از سال ۱۳۲۷ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش کنش‌های تئاتری سیر قهقرایی پیمودند. نمایش‌‌های برانگیزنده، با بگیر و ببند برهم زده می‌‌شدند. [[تیاتر فردوسی|تئاتر فردوسی]] تعطیل می‌شود؛ سالن [[تیاتر فرهنگ|تئاتر فرهنگ]] آتش می‌‌‌‌‌گیرد و می‌‌سوزد (۱۳۲۸ش)؛ [[احمد دهقان]] در اتاق کارش به قتل می‌رسد (۱۳۲۹ش)؛ [[نوشین، عبدالحسین (۱۲۸۴ـ۱۳۵۰ش)|نوشین]] به بند و زندان کشیده می‌شود؛ [[تیاتر سعدی|تئاتر سعدی]] را به آتش می‌زنند و به کلی می‌سوزد (۱۳۳۲ش). در سال 1335ش [[گروه هنر ملی]] با بینشی دگرگونه به کوشش «[[عباس جوانمرد]]»، «[[علی نصیریان]]»، خاصه [[شاهین سرکیسیان]] و تنی چند پا می‌گیرد. اساتید تئاتر از خارج کشور به داخل دعوت شدند تا شیفتگان این هنر را آموزش دهند. دکتر «دیویدسون»، پروفسور «کویمبی» و دکتر «بلچر» از آن جمله‌اند که کلاس‌های درس تئاتر تشکیل دادند. شاهین سرکیسیان از فرانسه به ایران بازگشت و گروهی از علاقمندان را گرد آورد. اسکویی‌‌ها از مسکو به ایران بازگشته و بنیانگذار تئاتر «آناهیتا» شدند (۱۳۳۷ش). بدین‌‌‌ترتیب، دهۀ 1340 با آغاز فعالیت رشتۀ نمایش در [[دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران|دانشکدۀ هنرهای زیبا]] و پیدایش گروه‌های متعدد تئاتری کارنامۀ تئاتر در ایران را وزین کرد و نمایش‌‌‌‌‌‌‌نویسانی همچون [[اکبر رادی]]، [[غلامحسین ساعدی]]، [[بهرام بیضایی (تهران ۱۳۱۷ش)|بهرام بیضایی]]، [[اسماعیل خلج]]، [[بهمن فرسی]]، [[عباس نعلبندیان|عباس نعلبندان]] و... با کار و تلاش خود بر اوراق تاریخ تئاتر نشان نیکو گذاشتند. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران (۱۳۵۷ش)، تئاتر در مسیری پر افت‌وخیز افتاد. اجراهای گوناگون از نویسندگان شهیری همچون گورکی، چخوف و برشت، پدیدار شدن جریانی به نام «تئاتر خیابانی» و رونق تئاترهای کارگری، جزء خیزهای این دوره از تاریخ تئاتر به شمار می‌آیند.