نفایس الفنون فی عرایس العیون

نَفائِسُ‌الفنونِ فی عَرائِس‌ِالعُیون

نوشتۀ شمس‌الدین محمد بن محمود آملی، دانشنامه‌ای به فارسی در علوم و فنون. این کتاب که میان سال‌های ۷۳۶ـ۷۴۲ق نوشته شده در یک مقدمه و دو قسم تدوین یافته است: قسم اول در علوم اواخر (فلسفی) در ۷۵ علم و پنج مقاله (حکمت عملی، حکمت نظری، اصول ریاضی، فروع طبیعی، فروع ریاضی) و قسم دوم در علوم اوایل (اسلامی) در ۸۵ علم و چهار مقاله (ادبیات، شرعیات، تصوف، علوم محاوره). کتاب به ابواسحاق اینجو تقدیم شده است. این کتاب برای تدریس طلاب مدرسۀ سلطانیه نوشته شده و بارها به‌چاپ رسیده است (تهران، ۱۳۰۷ـ۱۳۰۹ق). کهن‏‌ترین نسخۀ بازماندۀ این کتاب ظاهراً در 809ق تحریر شده است. نخستین بار کتاب در 1309ق در تهران، توسط ملاباقر خوانساری به صورت چاپ سنگی منتشر و باز در 131۶ق به همان شیوه در تهران چاپ شد. چاپ سربی آن در 1377- 1379ق و به تصحیح ابوالحسن شعرانی منتشر گردید (تهران). در 13۵2ش بهروز ثروتیان، فرهنگ اصطلاحات و تعریفات آن را نوشت (دانشگاه تبریز). بخش «تعبیر رؤیا»ی این کتاب تحت عنوان تعبیر خواب جداگانه چاپ سنگی شد (تهران، 1320ق). آملی نفائس را برای ابواسحاق اینجو (721- 7۵8ق) خلاصه کرده و آقابزرگ در الذریعه به نسخه‏‌ای از آن زیر عنوان مختصر نفائس‏‌الفنون موجود در کتابخانۀ آستان قدس اشاره کرده است. نیز آقابزرگ زیر عنوان الفلاحة تألیف سیدمحمدهاشم خوانساری، نوشته که آن خلاصه‏‌ای از نفائس‏‌الفنون و ازهارالجنان است. این کتاب مدت‏‌ها از کتب درسی در حوزه‏‌های علمیه بود.

مؤلف در کتاب تمایلات شیعی خود را بیان داشته و در مبحث امامت به اختلاف میان شیعه و سنی دربارۀ خلافت خلفای سه گانه و اهل بیت (ع) می‏‌پردازد. آملی در قسمت تاریخ، وقایع را تا مرگ سلطان ابوسعید (73۶ق) نوشته است. نثر کتاب، نثر علمی سده‏‌های هفتم و هشتم هجری است و به شیوۀ نوشته‏‌های دانشمندانی چون خواجه نصیرالدین طوسی و قطب‏‌الدین شیرازی است.

---