نظامی گنجوی، ابومحمد الیاس (گنجه ح ۵۳۵ـ۶۱۴ق)

نِظامی گنجوی، ابومحمد الیاس (گنجه ح ۵۳۵ـ۶۱۴ق)

خمسه نظامی، واقع در موزه هنرهای متروپولیتن نیویورک

شاعر و داستان‌سرای ایرانی. بیشتر زندگی خود را در گنجه گذراند. در مقدمه‌ها و مؤخره‌های مثنوی‌هایش برخی پادشاهان روزگار خود را ستوده است. به دربار شروان‌شاهان راه داشت. از بیشتر دانش‌های روزگار خود، از‌جمله طب، نجوم، ادبیات، علوم اسلامی و عربی، آگاه بود. به تصوف و عرفان گرایش داشت و گویا مرید اخی فرخ زنجانی ( ـ۵۵۷ق) بود. در شعر از شاعران پیش از خود، از‌جمله سنائی و فردوسی تأثیر پذیرفت. در قالب‌های مثنوی و غزل و قصیده شعر گفته، اما بیشتر به‌سبب مثنوی‌های داستانی‌اش، معروف به خمسه، آوازه دارد. استادی نظامی در قصه‌پردازی بی‌مانند است. استفاده از استعاره‌ها و کنایه‌های پیچیده، ساختن ترکیبات شاعرانه، قدرت تخیل قوی و توصیفات بی‌نظیر، به‌ویژه در موضوعات غنایی، از مؤلفه‌های شعری اوست. از مهم‌ترین درون‌مایه‌های شعر او انسان، اخلاق، صلح و آشتی، مهرورزی، آرمان‌خواهی و عدالت است. از آثارش: خمسه که عنوان پنج منظومه با نام‌های مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه (در دو بخش شرف‌نامه و اقبال‌نامه) است و به تصحیح وحید دستگردی به‌چاپ رسیده است (تهران، ۱۳۱۳ـ۱۳۱۷ش). برخی تذکره‌نویسان دیوان شعری حدود ۲۰هزار بیت به وی نسبت داده‌اند که بخشی از غزل‌ها و قصاید آن باقی‌مانده و به‌کوشش سعید حمیدیان با عنوان گنجینۀ نظامی گنجوی به چاپ رسیده است (تهران، ۱۳۷۶ش).