عشق آباد، شهرستان

عشق‌آباد، شهرستان (County) Eshqabad

واقع در شمال غربی استان خراسان جنوبی، با مرکزیت اداری شهر عشق‌آباد. در سال 1403ش، بنابر مصوبۀ هیأت وزیران در جلسۀ مورخ 16 خرداد همان سال، ضمن تغییر و اصلاحاتی در بخش دستگردان و انتزاع آن از شهرستان طبس تشکیل شده است. در منابع دورۀ اسلامی تا پیش از دورۀ متأخر، به نام دستگردان (دسکردان؛ دستکردان؛ و شکل معرب آن، دستجردان)، به معنای آبادی و قلعه یا زمین زراعی، جز چند مورد معدود اشاره‌ای نشده است؛ و آن هم به عنوان روستا یا قصبه‌ای کوچک در طبس یا ایالت قهستان که در یکی از مسیرهای ارتباطی فرعی نواحی مرکزی ایران به خراسان بوده مورد اشاره قرار گرفته است. دلایل این مسأله را در کویری بودن منطقه، عدم وجود حکمرانی محلی قدرتمند و همچنین دور از دسترس بودن دستگردان باید دید. شکل‌گیری بیشتر آبادی‌های کنونی دستگردان و حتی مرکز این منطقه (شهر عشق‌آباد) به دو سدۀ اخیر محدود می‌شود. در تقسیمات کشوری معاصر ایران، دستگردان نخست یکی از دهستان‌های بخش طبسِ شهرستان فردوس (در استان نهم یا خراسان) بود. در سال 1339ش، بخش طبس از فردوس جدا شده و به شهرستان ارتقاء یافت و از این سال دستگردان یکی از بخش‌های آن بوده است. در سال 1378ش، روستای عشق‌آباد به عنوان مرکز بخش دستگردان به شهر ارتقاء یافت. همزمان با تقسیم استان خراسان به سه استان در ابتدای دهۀ 1380ش، شهرستان طبس به استان یزد ملحق شد. این شهرستان در سال 1391ش به استان خراسان جنوبی بازگردانده شد. و در نهایت، همچنان که در ابتدا اشاره شد، در سال 1403ش با انتزاع بخش دستگردان از طبس، شهرستان عشق‌آباد شکل گرفت.

شهرستان میان‌جلگه متشکل است از دو بخش، چهار دهستان (با بیش از 80 روستای مسکونی) و یک شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌‌‌های دستگردان و دِه‌ محمد، به مرکزیت شهر عشق‌آباد)، و بخش کوه‌یخاب (مشتمل بر دهستان‌های کوه‌یخاب و چاه‌مسافر، به مرکزیت روستای تپه‌طاق). با در نظر گرفتن جمعیت بخش دستگردان در سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت این شهرستان 10,255نفر بوده است، که از این مقدار کم‌تر از 40درصد ساکن شهر عشق‌آباد و باقی روستانشین و عشایرند. شهرستان عشق‌آباد در جنوب با شهرستان طبس، در شرق با شهرستان بشرویه، در شمال با شهرستان بردسکن (استان خراسان رضوی)، و در غرب با شهرستان شاهرود (استان سمنان) محدود شده است.

این شهرستان با حدود 11,200کیلومترمربع مساحت و ارتفاع ۷۷۰متر (در مرکز آن) در منطقه‌ای بیابانی و در مجاورت کویر مرکزی ایران واقع شده است. جنوب این شهرستان را ارتفاعات پیرحاجات، کوه کال طاق و نیزار، و شمال و شمال شرق آن را نیز ارتفاعات سیاه‌کوه، کوهک، کوه مسافر، گوشه‌کمر، و ارتفاعات قره‌سیاه در برگرفته است. جز مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ای که آب‌وهوای معتدل دارند باقی شهرستان دارای آب‌وهوای گرم و خشک است. از حیث بارندگی این شهرستان به طور کلی جزو مناطق بیابانی و خشک است. عشق‌آباد به دلیل این‌که بیشترین اراضی آن در منطقۀ بیابانی قرار دارد فاقد جریانات آب سطحی مهمی است و منابع آبی آن شامل کم‌تر از 15 دهنه چشمه، 70 حلقه چاه و بيشتر از 60 رشته‌قنات می‌شود. شغل بیشتر مردم شهرستان دامداری و قالیبافی و سپس کشاورزی، و مهم‌ترین تولیدات زراعی آنها که در مناطق محدودی صورت می‌گیرد، گندم، جو، سير، كنجد، زعفران، پسته، پنبه، تخمۀ آفتابگردان، ذرت، گیاهان علوفه‌ای و خرما است. در دهه‌های گذشته پرورش دام‌های سبک (گوسفند و بز) و سنگین (شتر و گاو) در بخش دستگردان رونق زیادی داشته، ولی در حال حاضر به خاطر خشکسالی از رونق آن کاسته شده است. مردم این شهرستان شیعۀ دوازده‌امامی‌اند و به زبان فارسی (گویش دستگردانی) سخن می‌گویند. در شهرستان ده‌ها معدن از قبيل زغال‌سنگ، بنتونیت، باریت، منگنز، بوکسیت، سیلیس، سنگ آهن، گچ، سولفات سدیم، سرب و روی وجود دارد که بعضاً در حال بهره‌برداری‌اند.

آب‌انبار روستای هودر مربوط به دورۀ متأخر در دهستان دستگردان، برج ازبکوه مربوط به دورهٔ قاجار در دهستان کوه یخاب، رباط و قلعۀ نصرت‌آباد مربوط به دورهٔ متأخر در دهستان ده محمد، و مسجد دستگردان مربوط به سد‌ه‌های 7 و 8ق در روستای دستگردان از آثار تاریخی شهرستانند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.

---