اصفهان (موسیقی)

اِصفهان (موسیقی)

از آوازهای موسیقی ایرانی. امروز آن را به دو حالت اجرا می‌کنند. یکی با محسوس نیم‌پرده و دیگری با محسوس سه‌ربع‌پرده که به گفتۀ علینقی وزیری اصل اصفهان همین دومی است و اجرای اصفهان با محسوس نیم‌پرده به‌سبب تأثیر موسیقی غرب است. منظور از محسوس، درجۀ هفتم گام اصفهان و منظور از گام در موسیقی ایرانی دوری از نت‌ها در فاصلۀ یک اکتاو و یا کمتر از آن یک‌چهارم درست و یا یک‌پنجمِ درست است که روی بعضی از درجات آن مقام یا لحن یا گوشۀ خاصی بنا می‌شود. برخی آواز اصفهان را برگرفته از گام دستگاه همایون می‌دانند؛ در این صورت شاهد اصفهان درجۀ چهارم همایون است. از لحاظ مقایسه ظاهری گام اصفهان به گام مینور هارمونیک در موسیقی اروپایی شبیه است. آواز اصفهان در بین قوم ترک بسیار متداول است؛ ولی آنان اصفهان را به طرز دیگری می‌نوازند. گوشه‌هایی که امروز در اصفهان متداول است عبارت‌اند از درآمد، جامه‌دران، بیات راجه، عُشّاق، سوز و گُداز، راز و نیاز، نَغْمه، مثنوی. به‌جز درآمد، بقیۀ گوشه‌ها در دستگاه‌های دیگر نیز اجرا می‌شوند. در اصفهان از طریق گوشه عُشّاق می‌توان به دستگاه شور رفت و آن شوری است که شاهد آن یک فاصلۀ پنجم درست بالاتر از شاهد اصفهان است. در گوشۀ عُشّاق نتِ درجۀ سوم اصفهان ربع‌پرده بالا رفته و حالتی آمرانه و با اقتدار به آن می‌بخشد؛ معمولاً عشاق پس از بیات راجه نواخته می‌شود. گوشۀ بیات شیراز فقط در ردیف محمود کریمی اجرا شده است. گوشه‌ای دیگر نیز در ردیف محمود کریمی موجود است که به آن «گوشه‌ای در اصفهان» گفته است و اسم معیّنی ندارد. نوع خاصی از درآمد اصفهان که در بین نوازندگان شهر اصفهان رایج است «بیات درویش حسن» نام دارد. دوری از نت‌ها در فاصلۀ یک اکتاو در اصفهان از مایۀ دو (do) فاصلۀ نت‌ها و درجه‌های گام اصفهان از یکدیگر عبارت‌اند از دومِ بزرگ، دومِ کوچک، دومِ بزرگ، دومِ بزرگ، دومِ نیم بزرگ، دومِ کم‌افزوده، دومِ کوچک. از آهنگ‌های معروف اصفهان به آهنگ‌های زیر می‌توان اشاره کرد: بت‌چین از علی‌اکبر شیدا؛ پیش‌درآمد اصفهان اثر مرتضی نی‌داود که روی آن شعر هم گذاشته و اجرا کرده‌اند؛ و بوی جوی مولیان از روح‌الله خالقی.