تربت حیدریه، شهرستان

تربت حیدریه، شهرستان
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
بخش	مرکزی، جلگۀ زاوه، جلگۀ رخ، کدکن، بایک، و فیض‌آباد
جمعیت	224,626نفر (1395ش)
موقعیت	جنوب شهرستان‌های نیشابور و مشهد و فریمان، غرب شهرستان‌های تربت جام و تایباد، شرق شهرستان‌های رشتخوار و گناباد، و شمال شهرستان کاشمر
نوع اقلیم	در کوهستان‌ها معتدل مایل به سرد - در دشت‌ها و جلگه‌ها معتدل
تولیدات و صنایع مهم	فرآورده‌های کشاورزی: غلات، زیره، چغندرقند، خشکبار، صیفی‌جات، حبوبات، و اَنار - فعالیت‌های صنعتی: نساجی، تولید قند، شکر، و مصالح ساختمانی - منابع زیرزمینی: گل سفید، کرومیت، سنگ آهک، و مس
شهر ها و آبادی های مهم	کدکن، رباط سنگ، دولت‌آباد، بایک، و فیض‌آباد

تربت حیدریه، شهرستان (County) Torbat-e Heydarieh

شهرستانی در استان خراسان رضوی مشتمل بر بخش‌های مرکزی، جلگۀ رخ، کدکن و بایک، با مرکزیت اداری شهر تربت حیدریه. از شمال به شهرستان‌های مشهد و زبرخان و میان‌جلگه، از شرق به شهرستان‌های فریمان و زاوه و رشتخوار، از جنوب به شهرستان‌ مه‌ولات، از جنوب غربی به شهرستان کاشمر، و از غرب به شهرستان کوه‌سرخ محدود است. از لحاظ ناهمواری‌ها به دو ناحیۀ کوهستانی و جلگه‌ای تقسیم می‌شود: بخش‌های شمالی آن کوهستانی است، و بخش‌های جنوبی‌اش را جلگه‌های متعددی دربرگرفته است. کوه‌های شصت‌درّه (حدود ۲,۸۶۱متر)، چهل‌تن (حدود 3,000متر)، چهل‌مَن (حدود 2,820متر)، تیغ سرخ (حدود 2,526متر)، پَتوکته (حدود 2,537متر) و جونگاه (حدود 2,674متر)، مهم‌ترین کوه‌های آن محسوب می‌‌شوند. رودخانه‌های فصلی کال ‌سالار، کال شصت‌درّه و کال‌ بایک مهم‌ترین شبکه‌های آبی این شهرستان را تشکیل می‌دهند. اقلیم این شهرستان در کوهستان‌ها معتدل مایل به سرد و در دشت‌ها و جلگه‌ها معتدل است و از نظر بارندگی جزو نواحی خشک به‌شمار می‌آید. جمعیت آن 224,626نفر است (1395ش).

مهم‌ترین آبادی‌های شهرستان تربت حیدریه عبارتند از شهرهایِ تربت حیدریه، بایگ، رباط سنگ، کدکن و نسر. راه مشهد به بیرجند، کاشمر به تایباد، و تربت حیدریه به خواف، شبکۀ راه‌های ارتباطی آن را تشکیل می‌دهد. فرآورده‌های کشاورزی آن عبارتند از: زعفران، غلات، زیره، چغندرقند، خشکبار، صیفی‌جات، حبوبات، و اَنار. از منابع زیرزمینی آن است: گل سفید، کرومیت، سنگ آهک، و مس. نساجی، تولید قند، شکر، و مصالح ساختمانی ازجمله فعالیت‌های صنعتی آن به‌شمار می‌رود.

اگرچه تا پیش از حملۀ مغول نشانی از نام زاوه در منابع نیست، اما قابل تصور است که از پیش از اسلام این منطقه از توابع نیشابور بوده. یاقوت حموی در سدۀ ۷ق زاوه را از رستاق‌(دهستان)های نیشابور و حمدالله مستوفی در سدۀ بعد آن را ولایتی ذکر کرده است. زاوه واژه‌ای است که از زاب/زاو/زو (به معنی شکاف، رخنه و دره و همچنین آبخیز یا جلگه‌ای نهاده) اخذ شده است. این کلمه نام قدیم تربت حیدریه، و همچنین یکی از دهستان‌ها و روستاهای کنونی شهرستان زاوه است. نام زاوه از دورۀ صفویه (میانۀ سدۀ 10ق)، به خاطر حضور قطب‌الدین حیدر (صوفی ایرانی و مؤسس طریقت حیدریه)، و مزار او در این منطقه به‌تدریج با از رونق افتادن قصبۀ تاریخی زاوه و رونق گرفتن حصار تربت/ قلعۀ تربت، به تربت حیدری و سرانجام به تربت حیدریه تغییر یافته است. در نخستین تقسیمات کشوری دورۀ معاصر (سال 1316ش)، شهرستان‌ تربت‌حیدریه‌ در استان‌ نهم‌ (خراسان‌) تشکیل‌ شد که مناطقی گسترده‌تر از وضعیت کنونی آن را در بر می‌گرفت.

---