تعزیه
تعزیه
(یا: شبیه‌خوانی) نمایشی آیینی که قالب و مضمون آن از سنن مذهبی ریشه‌دار متأثر است. تعزیه نمایشی اسلامی و ایرانی است که از میراث خاصِ سیاسی و فرهنگی خود ملهم است. ویژگی این نمایش (به تعبیر پیتر جی چلکوفسکی[۱]/ ایران‌شناس امریکایی) آن است که صراحت و انعطاف را با حقایق کلی درهم می‌آمیزد و با یگانه‌کردن هنر عامیانۀ روستایی و شهری، هیچ مرزی میان فقیر و غنی، خارق‌العاده و معمولی، و مخاطب و بازیگر باقی نمی‌گذارد، بلکه هر یک شریک و غنابخشِ دیگری است.
هستۀ اصلی تعزیه شهادت قهرمانانۀ امام حسین (ع) است؛ و از حیث لغوی به‌معنی اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است. از این بابت ریشه در اجتماعات و مراسم دیرینۀ شهادت امام شیعیان در ایام ماه محرم دارد، و همواره محاصره و کشتار مظلومان واقعۀ کربلا محور اصلی آن بوده، و هیچ‌گاه ماهیت مذهبی‌اش را از دست نداده است. تعزیه در اواخر دورۀ قاجار (سلطنت ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه) جلوه و جلای زیادی به خود گرفت، و به‌صورت یکی از امور مهم مملکتی درآمد، و با نهایت شکوه و عظمت در تکیه دولت و تکایای دیگر اجرا شد. متأسفانه در نخستین سال‌های سلطنت پهلوی اول اجرای آن ممنوع شد، و در نتیجه از رونق افتاد.
شبیه‌خوان مطالب خود را به شعر و آواز خوش و اغلب از روی نسخه (تعزیه‌نامه) می‌خواند. تعزیه‌نامه‌ها توسط تعزیه‌گردان (معین‌البکاء) نوشته یا جمع‌آوری می‌شد، و قبل از شروع تعزیه در اختیار شبیه‌خوان‌ها قرار می‌گرفت. معروف‌ترین تعزیه‌گردان‌ها در دورۀ قاجاریه میرزا محمدتقی، سیداحمدخان، سیدعبدالباقی بختیاری، حاج سیدمصطفی میرعزا، آقا سیدکاظم میرغم، احمد تفرشی و شیخ حسن بزرگ درخور ذکرند. به نویسندگان متن تعزیه مقتل‌نویس می‌گویند که عنوانی است برای نویسنده یا گوینده (راوی) تعزیه‌نامه. هر تعزیه‌نامۀ کامل یک «مجلس» (دستگاه) خوانده می‌شد. شماری از مهم‌ترین متن‌های تعزیه (شبیه‌نامه) به این شرح است: مجلس تعزیه مبعوث شدن پیغمبر (ع)، شهادت امام حسین (ع)، شهادت حر، آمدن پیغمبران بر سرِ نعش امام حسین (ع)، پشیمان شدن یزید، شهادت علی‌اکبر، شهادت قاسم، شهادت امام جعفر صادق (ع)، مجلس ذبح اسماعیل، شهادت جعفر طیار علیه‌الرحمه، مجلس حضرت ایوب، شهادت حضرت عباس، تعزیه حضرت سیدالشهدا (ع)، سوگنامۀ حضرت خدیجه (س)، مجلس وفات حضرت فاطمه (س)، تعزیه علی امیرالمومنین (ع)، جوانمرد قصاب، مجلس هابیل و قابیل، و مجلس ظهیر شامی. مهم‌ترین مشخصۀ این تعزیه‌نامه‌ها آگاه بودن اشقیا نسبت به شقی بودن خود و معصوم بودن خاندان پیامبر است. شبیه معصومان «مظلوم‌خوان» (اما‌م‌خوان، اتقیاخوان و...) و شبیه اشقیا «مخالف‌خوان» (اشقیاخوان) نامیده می‌شد.
تعزیۀ مضحک، که طنز و کنایه و نفرین و تمسخر نسبت به مخالفان اسلام بنیاد آن را تشکیل می‌داد، و تعزیۀ زنانه، که توسط زنان و برای تماشاگران زن در ادامۀ مجلس‌های روضه‌خوانی زنانه اجرا می‌شد، از انواع دیگر تعزیه است.
- ↑ Peter J. Chlkowski