سملقان، شهرستان
سملقان، شهرستان (County) Samalqan
| سملقان، شهرستان | |
|---|---|
| کشور | پرونده:Flag of Iran.svg ایران |
| استان | خراسان شمالی |
| بخش | مرکزی، و سملقان |
| جمعیت | 75,645نفر (1395ش) |
| موقعیت | شمال شرقی ایران و غرب استان خراسان شمالی |
| نوع اقلیم | معتدلِ نسبتاً گرم و نیمه‌خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | 1350متر |
| تولیدات و صنایع مهم | گندم، جو، کلزا، گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، پنبه و یونجه |
| برخی بناهای مهم | مجموعۀ تاریخی اسپاخو |
| نام لاتین | Samalqan |
| شهر ها و آبادی های مهم | شهر آشخانه |
واقع در شمال شرقی ایران و غرب استان خراسان شمالی، با مرکزیت اداری شهر آشخانه. فاصلۀ مرکز شهرستان مانه و سملقان تا مشهد ۲۸۰کیلومتر و تا بجنورد ۴۰کیلومتر است. در قالب شهرستان مانه و سملقان تا قبل از تقسیمات کشوری ۱۳۸۲ش، از بخش‌های شهرستان بجنورد بود. این شهرستان در سال 1402ش با انتزاع بخش مانه از آن و ارتقاء مانه به شهرستان، به شهرستان کوچک‌تری با نام سملقان تبدیل شده است. این واژه احتمالاً شکل تغییریافتۀ سمنگان، به معنای سرزمین چمن و گل، است که در دوره‌های تاریخی ایران نام چند آبادی و موضع در خراسان قدیم بوده است. اگرچه این ناحیه، از دوره‌های اشکانی و ساسانی جزو قلمرو امپراتوری‌های ایران و محل تجمع جوامع شهری و روستایی بوده، اما در برخی نقاط شهرستان نشانه‌های سکونت جوامع انسانی از چندهزارسال پیش از میلاد هست.
شهرستان کنونی سملقان متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان و 3 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای حومه[۱] و جیرانسو[۲]، به مرکزیت شهر آشخانه)، و بخش سملقان (مشتمل بر دهستانهای آلمه[۳] و قاضی، و شهرهای آوا و قاضی به مرکزیت شهر قاضی). آبادی‌های آشخانه، آوا و قاضی به ترتیب در سال‌های 1362، 1392 و 1381ش به شهر ارتقاء یافته‌اند. براساس جمعیت بخش‌های مرکزی و سملقان در سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت سملقان 75,645نفر بوده، که از این مقدار حدود 42درصد شهرنشین و حدود 58درصد ساکن نقاط روستایی بوده‌اند. شهرستان سملقان در شمال با شهرستان مانه، در شرق با شهرستان بجنورد، در جنوب با شهرستان‌های جاجرم و گرمه، و در غرب با استان گلستان محدود شده است.
اراضی آن نیمه‌کوهستانی است و درّۀ اترک از میان آن می‌گذرد و کوه کورخود (۲,۸۱۹متر)، که بلندترین کوه آن است، در جنوب آن را از شهرستان جاجرم جدا و ارتفاعات شمالی نیز این شهرستان را از شهرستان تازه‌تأسیس مانه جدا می‌کند. رودخانۀ اترک و آب خرتوت و ریزابه‌های کوتاه متعددی آن را مشروب می‌کند که عمده‌ترین آنها رود چاندیر است. اقلیم این شهرستان معتدلِ نسبتاً گرم، از نظر بارندگی جزو نواحی نیمه‌خشک، و ارتفاع آن از سطح دریا (در مرکز شهرستان) 754متر است. راه بجنورد به مراوه‌تپه و نیز راه جاجرم به راز از آن می‌گذرد و همراه با مجموعه‌ای از راه‌های فرعی و روستایی شبکۀ راه‌های زمینی این شهرستان را تشکیل می‌دهند. در مجموع وجود منابع آب دائمی و خاک حاصلخیز، این شهرستان را به یکی از مناطق عمدۀ کشاورزی استان تبدیل کرده است. رطوبت نسبی بالا و چشمه‌های جوشان باعث ایجاد جنگل‌های انبوه و مراتع سرسبز در نوار جنوبی شهرستان و دامنه‌های رشته‌کوه یامان داغی شده است. مهم‌ترین شغل مردم شهرستان کشاورزی و دامداری و محصولات اصلی آنها که نزدیک به 40درصد تولید استان است، شامل گندم، جو، کلزا، گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، پنبه، یونجه، و میوه‌هایی مانند هلو، گیلاس، زردآلو، انگور، شلیل، آلبالو، گلابی و سیب می‌شود. جز منابع سطحی (از جمله 5 رودخانه)، 40درصد آب مورد نیاز کشاورزی شهرستان از طریق حدود 300 حلقه چاه، 880 دهنه چشمه و 25 رشته قنات تأمین می‌گردد. مردم این شهرستان ترکیبی از پیروان اهل سنت و شیعه و اقوامی چون لر، ترک، ترکمن، بلوچ، فارس و تات هستند.
مجموعۀ تاریخی اسپاخو در روستایی به همین نام در دهستان آلمه و در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه قرار دارد. در این مجموعه تاکنون ۱۴ اثر و محوطۀ تاریخی شامل بنای سنگی اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختارهای آرامگاهی، قلعۀ ساسانی، حمام، راه قدیمی، محوطۀ ساسانی، رشته‌قنات‌های قدیمی، محوطه اسلامی و محوطۀ چشمه علی‌اصغر شناسایی شده است.