پنج اقلیم حضور (کتاب)
پنج اقلیم حضور
(عنوان فرعی: بحثی درباره شاعرانگی ایرانیان) کتابی از داریوش شایگان در بررسی شعر پنج شاعر بزرگ ایران- فردوسی، خیام، مولوی، سعدی و حافظ. شایگان در مقالات این کتاب به توانمندی و نقش تمدن‌ساز شعر فارسی میپردازد و با تکیه بر تأثیر بزرگ پنج شاعر ذکر شده نوعی تصویر نمادین از روان و جهان‌بینی ایران ترسیم می‌کند. پنج اقلیم حضور بعد از پیش‌گفتار در پنج فصل (یا مقاله‌ی بلند) به شرح زیر تدوین شده است:
- فردوسی: زمان حماسی که فراتر از مرگ می‌رود
- خیام: لحظه‌های برق‌آسای حضور
- مولوی: زمان کندن از خود با جهش‌های وجد و سماع
- سعدی: زمان اجتماعی اهل ادب
- حافظ: زمان شکفتگی بین ازل و ابد
شایگان در پیش‌گفتار کتاب در زمینه‌ی شکل‌گیری این کتاب چنین نوشته است: «پیش از هر چیز، باید صمیمانه اعتراف کنم که در زمینه‌ی ادبیات ایران، خود را خبره و متخصص نمی‌دانم. این کتاب که نخستین بار در سال 1983 به صورت مقاله‌ای به زبان فرانسه در مجله‌ی اتود فیلوزوفیک[۱] به رشته‌ی تحریر درآمد، به هیچ وجه ادعای آن را ندارد که مطالب بکری در این زمینه طرح کرده باشد. شالوده‌ی این مقالات، براساس زاویه‌ی دید من، نسبت به خصلت شاعرانگی ایرانیان پی‌ریزی شده است؛ بر محور این پرسش که ارج و منزلت ایرانیان در قبال بزرگان ادبشان حاصل چه برداشتی است؟»
او در این کتاب فردوسی را مظهر اوج حماسه‌ای می‌داند که با تاثیر از اساطیر اوستایی و افسانه‌های پارتی و ساسانی، چندی پس از ورود مسلمانان به ایران در پی بازیابی هویت ایرانی احیا شده است. در این بخش نویسنده، شاهنامه‌ی فردوسی را منظومه‌ی حماسی جاودان می‌داند که در احیای هویت ملی ایرانیان نقشی بنیادین ایفا کرده است. در بخشی از این فصل آمده است: «شاهنامه به حق به سند ملی خاطره‌ی قومی ایرانیان بدل شده است. این اثر شصت هزار بیتی که نتیجه‌ی سی سال کار بی‌وقفه شاعر است، حجمی معادل پنج برابر «کمدی الهی دانته» دارد... تاکیدی که در سرتاسر شاهنامه بر خصال فاخر، بلندپایه و صفات گران‌مایه‌ی انسانی دارد، در کمتر اثر حماسی دیگری در دنیا، بازتابی چنین گسترده و نافذ داشته است.» عمر خیام را با این که اصالت دقیق رباعیاتش همچنان پس از گذر سالیان دراز محل مباحثه است، مظهر نوعی تعارض در نبوغ ایرانی می‌داند که طی آن جریان‌های متناقض، مانند ایمان و شک، اطاعت و عصیان و لحظه و ابدیت در مواجهه با یکدیگر قرار می‌گیرند. مولانا را اوج تکامل نوعی از سنت عرفانی می‌داند و می گوید: «پیشنیه‌ی تبارشناسی مولانا با گذر از حلاج و بایزید بسطامی به سنایی و عطار می‌رسد. بی‌سبب نیست که ایرانیان برای شاهکار بزرگ وی – مثنوی- شأنی شامخ در حد تقدس قائلند. مولانا از سرایندگان عشق است.» شایگان در فصل سوم کتاب، مولوی را بزرگ‌ترین عارف تمام زمان‌ها دانسته است و سیر و سلوک به سوی حق تعالی در اشعار مولوی را نوعی گسست می‌داند. یعنی گذر از مرتبه‌ای به مرتبه بالاتر هستی یا عبور از عالم مجازی به عالم حقیقی. او از سعدی نیز با عنوان پایدیا[۲] یعنی صورت آمرانه‌ی آداب اجتماعی ایرانیان یاد می‌کند و به مخاطبان کتاب خود می‌گوید: او نه فقط سرمشق و گل سرسبد «اومانیتاس» یا همان آداب و فرهنگ ایرانی است بلکه ویژگی تعلیمی تفکر او با اتکا بر عقل سلیم، اعتدال و عقل معاش، آثارش را برای ایرانیان به قانون طلایی رفتار اجتماعی انسان متمدن بدل کرده است.» حافظ از منظر داریوش شایگان «ترجمان‌الاسرار» ادب فارسی و شاعری منحصر به فرد است. در شعر حافظ، تعادل بین صورت و محتوا در جریان تکاملی تجربه‌ناپذیر شکل می‌گیرد. مصراع‌های اشعارش اغلب متقارن، فاقد توالی زمانی و گاه بی‌ارتباط با یکدیگرند.
پنج اقلیم حضور نخستین بار در سال 1393 توسط انتشارات فرهنگ معاصر در ۱5۷ صفحه‌ی قطع رقعی چاپ و منتشر شده و اکنون نیز تعداد چاپ‌های آن از 10 نوبت گذشته است.