نستعلیق، خط
نَسْتَعلیق، خط
از خطوط ششگانه. یک قرن پس از رواج خط تعلیق، نیمۀ دوم قرن ۸ق، خط نستعلیق، عروس خطوط اسلامی، پابه‌عرصۀ وجود نهاد. این قرن از دوره‌های مهم خوشنویسی در ایران است و خوشنویسانی برجسته ازجمله شش تن از شاگردان یاقوت، با نام‌های شیخ‌زاده سهروردی، یوسف مشهدی، مبارک‌شاه زرین قلم تبریزی، سید حیدر جلی‌نویس، نصرالله طبیب عراقی و ارغون کاملی در این قرن می‌زیستند؛ که به نام استادان ششگانه معروف‌اند. پیچیدگی و بی‌نظمی تعلیق با ذوق ایرانی سازگار نشد و آن را با خط نسخ که منظم و معتدل بود، سنجید و خط نستعلیق را که نه کندنویسی نسخ و نه نواقص تعلیق را داشت، به‌وجود آورد. غالب تذکره‌نویسان معتقدند میرعلی تبریزی در حدود ۸۰۰ق این خط را از نسخ و تعلیق گرفت و خطوط نستعلیق را وضع کرد. مدتی قبل از میرعلی این خط به‌صورت‌های مختلف و ناقص وجود داشت اما او آن‌ها را به‌نظم درآورده است. در آغاز ظهور خط نستعلیق دو سبک مختلف از این خط در ایران ظاهر شد. یکی شیوۀ میرزا جعفر بایسنقری و اَظَهر تبریزی که بعدها سلطان علی مشهدی آن را رونق داد و در خراسان رواج یافت، دیگری شیوۀ عبدالرحمن خوارزمی، خوشنویس دربار سلطان یعقوب آق‌قویونلو (حک: ۸۸۴ـ۸۹۴ق)، که در قسمت‌های غربی و جنوبی متداول شد. در شیوۀ غربی کلمات و حروف بسیار تندوتیز نوشته می‌شد، اما در شیوۀ خراسانی یا شرقی اندازۀ کلمات و حروف معتدل است و این همان سبکی است که پس از چهار قرن تکامل، به‌شکل کنونی به‌دست ما رسیده است. شیوۀ غربی پس از مدتی در بین ایرانیان فراموش شد و آثار آن فقط در نستعلیق‌نویسی افغانی و مخصوصاً هند و پاکستانی باقی‌مانده است. آثار خوشنویسان شیوۀ غربی در کتابخانۀ لنینگراد و موزه‌های ترکیه یافت می‌شود. خط نستعلیق از زمان تیموریان به‌سرعت در ایران رواج یافت و به سرزمین‌های هند، ترکیه، مصر، و دیگر ممالک غربی نفوذ پیدا کرد. نیمۀ اول دورۀ صفویه (حک: ۹۰۵ـ۱۱۴۵ق) از دوره‌های درخشان خوشنویسی در ایران است و خط نستعلیق نیز در این دوره به‌کمال رسید. سلطان علی مشهدی این خط را تقویت کرد؛ میرعلی هروی، مالک دیلمی، باباشاه اصفهانی، محمد حسین تبریزی، و شاه‌محمود نیشابوری، که قرآنی به خط نستعلیق برای شاه‌طهماسب دوم صفوی (حک: ۱۱۳۵ـ۱۱۴۵ق) نوشت، آن را نضج بخشیدند. نستعلیق با قلم میرعماد به‌حد اعلای کمال خود رسید. شاگردان و پیروان میرعبدالجبار اصفهانی، رشیدای دیلمی و نورای لاهیجانی این شیوه را تا قرن ۱۲ق همچنان حفظ کردند. در اواخر دورۀ قاجاریه (حک: ۱۲۱۰ـ۱۳۴۴ق) پس از ظهور صنعت چاپ میرزا محمدرضا کلهر، از خوشنویسان بنام، نستعلیق را در چاپ سنگی به‌کار گرفت. در همین قرن خط شکسته نستعلیق ظاهر شد. اما قرن ۱۲ق هنر خوشنویسی در ایران سیر نزولی پیدا کرد و اوایل قرن ۱۳ق نستعلیق حیات تازه‌ای یافت. عماد الکتاب در قرن ۱۴ق نستعلیق را به‌اوج زیبایی رساند.