ترکیب بند
ترکیب‌بند
از قالب‌های شعر فارسی. همانند ترجیع‌بند است و در گذشته قسمی از ترجیع‌بند محسوب می‌شد. ترکیب‌بند همانند ترجیع‌بند از چند بخش تشکیل شده است که هریک از نظر قافیه و ردیف در حکم یک غزل است. ظاهراً از قرن هفتم اصطلاح ترکیب‌بند برای این نوع شعر به‌کار رفته و آن را از ترجیع‌بند متمایز ساخته است. تفاوت این قالب با ترجیع‌بند تنها در آن است که بیتی که بندها را ازهم جدا می‌کند عیناً تکرار نمی‌شود، بلکه در پایان هر بند بیت جدیدی می‌آید که دو مصراع آن باهم هم‌قافیه‌اند. قدیمی‌ترین ترکیب‌بند زبان فارسی که به‌جا مانده است، در دیوان قطران تبریزی است. نخستین ترکیب‌بند مشهور زبان فارسی از جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی در نعت حضرت رسول اکرم (ص) است. از معروف‌ترین ترکیب‌بندهای زبان فارسی یک مربّع ترکیب‌بند (ترکیب‌بندی که هر خانۀ آن چهار مصراع هم‌قافیه دارد) با مطلع «دوستان شرح پریشانی من گوش کنید/قصۀ بی‌سروسامانی من گوش کنید» و یک مسدّس ترکیب (ترکیب‌بندی که هر خانۀ آن شش مصراع هم‌قافیه دارد) با مطلع «ای گل تازه که بویی ز وفا نیست تو را/خبر از سرزنش خار بلا نیست تو را» از وحشی بافقی از بهترین نمونه‌های واسوخت در مکتب وقوع است. در دورۀ صفویه محتشم کاشانی مرثیه‌ای در سوگ شهیدان کربلا در قالب ترکیب‌بند سروده است که معروف‌ترین مرثیۀ شهدای کربلا در زبان فارسی است. این شعر که در دوازده بند سروده شده است، بعدها بسیار مورد تقلید قرار گرفت و ترکیب‌بند به‌صورت یک قالب خاص که بیشتر برای مرثیه به‌کار می‌رفت، درآمد. در دورۀ مشروطه از این قالب برای سرودن اشعار سیاسی و میهنی استفاده شد.