اعتقادنامه های اسلامی
اعتقادنامه‌های اسلامی
(یا: باورنامه) گزارش‌نامۀ کوتاهی دربارۀ عقاید رایج در یک دین یا مذهب. به دست عالمان آن دین و مذهب نوشته می‌شود و در آن خطوط برجستۀ اعتقادی به زبانی ساده بیان می‌شود تا مردم اصول اصلی دین خود و سنت دینی را از بدعت بازشناسند. اعتقادنامه‌نویسی یا باورنامه‌نگاری از دیرباز در میان مذاهب و ادیان مختلف سابقه داشته است. در برخی ادیان ازجمله مسیحیت، به‌ویژه مذهب کاتولیک، اعتقادنامه‌ها کاملاً جنبۀ رسمی دارد و به وسیلۀ شوراهای عالی کلیسا با اجماع عام تصویب می‌شود و تمام مطالب مندرج در آن واجب‌الاطاعه است و عدول از آن جایز نیست و مخالفان آن مرتد شناخته می‌شوند (← اعتقادنامه‌های مسیحی). ولی در جهان اسلام، اعتقادنامه‌ها چنین رسمیت عام و خدشه‌ناپذیری ندارند و اصولاً نظر شخصی مؤلف آن را بیان می‌کنند، هرچند که چون مؤلفان آن‌ها در زمرۀ علما و متکلمین برجسته‌اند و عموماً هم عقاید پذیرفته‌شدۀ زمانه را باز می‌گویند قبول عام می‌یابند و تا حدی جنبۀ رسمی پیدا می‌کنند. اعتقادنامه‌ها برخلاف کتب کلامی که جنبۀ تحلیلی و استدلالی دارند، اغلب توصیفی و حداقلّی‌اند، یعنی در آن حداقل معتقدات لازم برای یک دین‌ورز منظور شده است؛ به بیان دیگر، حداقل چه معتقداتی باید داشت تا به‌عنوان یک مسلمان سنّی یا شیعه به‌شمار آمد. مطالب و مضامین اعتقادنامه‌ها اصولاً با مسائل عصر پیوند نزدیک دارند و عموماً اعتقادات رایج و مقبول زمانه را برجسته و منعکس می‌کنند. بنابراین جریان‌های فکری دینی و خطوط برجستۀ اعتقادی هر عصر را می‌توان با رجوع به اعتقادنامه‌های آن عصر بازشناخت و مورد تحقیق و بررسی قرار داد. اصطلاح «اعتقادنامه» در گذشته در متون اسلامی کمتر به کار رفته و به‌جای آن صرفاً «اعتقادات»، «رسالۀ اعتقادیه» یا «عقاید» به کار می‌رفت و شاید تنها استثناء منظومۀ «اعتقادنامۀ» جامی است که شاعر اصول عقاید خود را به شعر بیان کرده است (← اعتقادنامه،_منظومه). اعتقادنامه‌نویسی در نزد اهل سنت و شیعه از دیرباز رایج بوده است. در میان اهل سنت ظاهراً قدیمی‌ترین آن‌ها رسالۀ اعتقادات ابوالحسن اشعری (متوفی ۳۲۴ق) است که از نظر بیان اصول اعتقادی کلام اشعری و تفاوت آن با کلام معتزلی از اهمیتی بسزا برخوردار است. برخی از دیگر اعتقادنامه‌های اهل سنت عبارت‌اند از اعتقادات غزالی ( ـ۵۰۵ق)، عقاید نسفیه از نجم‌الدین ابوحفص نسفی ( ـ۵۳۷ق) که تفتازانی ( ـ۷۹۲ق) شرحی مفصل بر آن نوشته و رسالۀ اعتقادات محمد فُضَلی از مشاهیر علمای اهل سنت در قرن ۱۳ق. در عالم تشیع یکی از کهن‌ترین اعتقادنامه‌ها، رسالۀ اعتقادات شیخ صدوق ( ـ۳۸۱ق) است که در آن به بیان اصول عقاید مکتب شیعی حدیث‌گرای قم پرداخته و در مخالفت با آن شیخ مفید ( ـ۴۱۳ق) رسالۀ تصحیح‌الاعتقاد را تألیف کرده که بیانگر اصول عقاید مکتب شیعی خردگرای بغداد بود. این دو رساله دو جریان فکری اصلی تشیع را برجسته کرده‌اند. البته از قرن ۷ق به بعد کم‌وبیش تلفیقی میان این دو مکتب پدید آمد. برخی از اعتقادنامه‌های مهم شیعی دیگر عبارت‌اند از اعتقادیه یا العقیدةالمفیدة خواجه نصیر طوسی ( ـ۶۷۲ق)، واجب‌الاعتقاد علّامه حلّی ( ـ۷۲۶ق)، العقیدةالکافیه شهید اول ( ـ۷۸۶ق)، و از دورۀ صفوی رسالۀ اعتقادات علّامه مجلسی ( ـ۱۱۱۰ق) که از اثرگذارترین اعتقادنامه‌های شیعی است، و اعتقادات شیخ بهائی ( ـ۱۰۳۱ق). ازجمله اعتقادنامه‌های زمانۀ ما می‌توان از رسالۀ اعتقادات ابوالحسن شعرانی ( ـ۱۳۵۳ش)، عقائدالامامیه شیخ محمدرضا مظفر ( ـ۱۳۸۲ق) و منشور عقاید امامیه آیت‌الله جعفر سبحانی نام برد.