ترکمانچای، شهرستان
| ترکمانچای، شهرستان | |
|---|---|
| استان | آذربایجان شرقی |
| بخش | مرکزی، و صومعه |
| جمعیت | حدود 21,387نفر (1395ش) |
| موقعیت | شمال غربی ایران در مناطق شرقیِ نیمۀ جنوبی آذربایجان شرقی |
| نوع اقلیم | کوهستانی و نیمه‌خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | ۱,۶۳۰متر (مرکز شهرستان) |
| تولیدات و صنایع مهم | عسل، تولیدات دامی و لبنی، گندم، جو و سایر غلات و حبوبات، تره‌بار، گردو، گلابی، انگور، زردآلو و سیب |
| نام لاتین | Torkamanchay |
| شهر ها و آبادی های مهم | شهر ترکمانچای |
ترکمانچای، شهرستان (County) Torkamanchay
واقع در شمال غربی ایران در مناطق شرقیِ نیمۀ جنوبی آذربایجان شرقی، به مرکزیت اداری شهر ترکمانچای. نام ترکمانچای مرکب از دو واژۀ ترکیِ ترکمان/ترکمن و چای (اسم رایج و عام برای رودخانه) است. با توجه به آثار باستانی و تاریخی ناحیه‌ای قدیمی با بیش از 3هزار سال سابقۀ روستانشینی است. حمداللّه مستوفی نام قدیم مرکز این منطقه را دیه‌ترکمان یا دیرخُران دانسته است. به نظر می‌رسد که نام این آبادی از دورۀ اتابکان آذربایجان، که شماری از طوایف ترکمن در آنجا ساکن شده‌اند، به ترکمان‌کَندی و سپس به ترکمان و ترکمن تغییر یافته است. تعدادی از آبادی‌های شهرستان کنونی ترکمانچای قدمتشان به پس از این دوره و سده‌های 7 و 8ق برمی‌گردد. نام کنونی شهرستان مربوط است به دورۀ متأخر و از نام آبادی و رودخانۀ ترکمانچای اخذ شده است. مهم‌ترین رویداد تاریخی مرتبط با این منطقه مربوط است به پایان دورۀ دوم جنگ‌های ایران و روس (ذیحجۀ 1241 - شعبان 1243ق) و انعقاد قرارداد ترکمانچای (در 5 شعبان 1243ق) در خانۀ یکی از اهالی روستای ترکمانچای. به موجب این قرارداد ایروان و نخجوان و اوچ کلیسا به روسیه واگذار و 10 کرور (5 میلیون) تومان خسارت جنگ به ایران تحمیل شد. در دورۀ معاصر و از زمان تشکیل شهرستان میانه (سال 1327ش)، ترکمان یکی از بخش‌های آن بود؛ در سال 1371ش، بخش ترکمانچای (به مرکزیت آبادی ترکمانچای) و مشتمل بر چهار دهستان بوده است؛ در سال 1372ش آبادی ترکمانچای به شهر ارتقاء یافت؛ و نهایتاً براساس مصوبۀ هیأت دولت در 5 اردیبهشت 1403ش بخش ترکمانچای از شهرستان میانه منتزع و به شهرستان تبدیل شد. فرمانداری این شهرستان در 25 مرداد 1403ش افتتاح شده است.
شهرستان ترکمنچای متشکل است از 2 بخش، 5 دهستان (با حدود 50 روستای مسکونی) و 1 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای بروانان[۱] غربی، اوچ‌تپه[۲] غربی و بروانان مرکزی، به مرکزیت شهر ترکمانچای)، و بخش صومعه (مشتمل بر دهستانهای بروانان شرقی و گاوینه‌رود[۳]، به مرکزیت روستای صومعه). به دلیل تشکیل این شهرستان پس از سرشماری سراسری سال 1395ش، اطلاع دقیقی از جمعیت کنونی آن در دست نیست، اما جمعیت بخش ترکمنچای در سرشماری مذکور 21,387نفر بوده که که حدود یک‌سوم این مقدار ساکن شهر ترکمانچای و باقی ساکن نقاط روستایی بوده‌اند. شهرستان ترکمانچای در نواحی شرقی و جنوبی با شهرستان میانه، در غرب با شهرستان‌های هشترود و بستان‌آباد، و در شمال با شهرستان هریس محدود شده است.
شهرستان ترکمانچای با حدود 1,050کیلومتر مربع و ارتفاع ۱,۶۳۰متر (در مرکز آن)، در دشتی مرتفع در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه بزقوش واقع شده است. از لحاظ اقلیمی جزو مناطق کوهستانی، با تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد، و از لحاظ بارندگی جزو مناطق نیمه‌خشک است. رودهای ترکمانچای (سرچشمه از شهرستان اهر)، شهری‌چای (سرچشمه از کوهستان بزقوش) و یالقوز آغاج[۴] (از ریزابه‌های شهری‌چای) در آن جریان دارند. علاوه بر این رودها آب زمین‌های کشاورزی شهرستان از طریق چاه و قنات و چشمه تأمین می‌شود. علاوه بر زنبورداری و تولید عسل، پرورش دام‌های عمدتاً سبک (گوسفند و بز) و تولیدات دامی و لبنی در اقتصاد مردم این شهرستان نقش بسزایی دارد. مردم ترکمانچای بیشتر در مشاغل کشاورزی، باغداری و دامداری فعالیت دارند و مهم‌ترین تولیدات آنها گندم، جو و سایر غلات و حبوبات، تره‌بار، گردو، گلابی، انگور، زردآلو و خاصه سیب است. قالی‌بافی (و خاصه قالی ابریشمی) در این شهرستان رونق زیادی دارد و قالیچه‌های آن دارای ارزش صادراتی است. مردم ترکمانچای به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند و شیعۀ دوازده‌امامی‌اند.