جنگ های ایران و یونان
جنگ‌های ایران و یونان (Greco-Persian Wars)
جنگ‌های بین یونان و ایران از 499 تا 479پ‌م. این کشمکش‌ها هنگامی آغاز شدند که کوروش کبیر[۱] (حک: 559ـ530پ‌م) شهرهای یونانی را در غرب آسیای صغیر تصرّف کرد و با فتح ایران به دست اسکندر مقدونی پایان یافتند. پیروزی یونان به سلطۀ ایران بر دنیای باستان پایان داد و برتری یونان آغاز شد. احتمالاً در 499پ‌م چندین شهر یونانی آسیای صغیر برضد شاهنشاهی ایران شورش کرده بودند، که از حمایت آتن[۲] و اِرِتریا[۳] در خاک اصلی یونان برخوردار بودند. هرچند این شورش در 494پ‌م سرکوب شد، داریوش بزرگ[۴] تصمیم گرفت که انتقام آن را از آتِن و ارتریا بگیرد. حملۀ دریایی در 490پ‌م، که در ماراتُن شکست خورد، به همین سبب آغاز شده بود. مرگ داریوش در 486پ‌م و شورش در مصر از سرگیری جنگ را به تأخیر انداخت. اما در 480پ‌م خشایارشا[۵]، پسر داریوش، از راه خشکی و دریا به یونان حمله کرد. یونانیان، که می‌‌دانستند ایرانیان از مدت‌ها پیش خود را برای حمله آماده کرده‌اند، اتحادیه‌ای به رهبری اِسپارت در پاییز 481پ‌م تشکیل دادند، اما از نقشۀ خود برای متوقف‌کردن تهاجم در گذرگاه تِمپِه[۶]، بین کوه المپ[۷] و کوه اوسا[۸]، حتی پیش از عبور خشایارشا از هِلِسپونت[۹] (داردانل[۱۰] کنونی)، صرف‌نظر کردند؛ زیرا دریافته بودند که گذرگاه را می‌توان دور زد. در اوت 480پ‌م موضع یونانیان، به‌رغم دفاع قهرمانانۀ آنان در ترموپیل[۱۱] سقوط کرد (← ترموپیل، نبرد) و در دریا چندین برخورد جزئی در آرتِمیسیوم[۱۲]، ساحل شمال شرقی اِئوبویا[۱۳]، صورت گرفت. شرق یونان تا آتن در جنوب سقوط کرد، ولی آتنی‌ها شهر را تخلیه کرده بودند و ناوگان یونان ایرانیان را در تنگه‌ای باریک بین جزیرۀ سالامیس[۱۴] و آتیکا[۱۵] (حدود 24سپتامبر) شکست داده بود. ناوگان ایران، که روحیۀ خود را از دست داده بود، به آسیای صغیر عقب نشست و خود خشایارشا نیز با بخشی از نیروی زمینی از پی آن رفت. اما خشایارشا بخش اعظم سپاه خود را به فرماندهی سردار مَردونیوس[۱۶] در یونان باقی گذاشت. مَردونیوس زمستان را در تسالی[۱۷] گذراند و از آن‌جا نخست کوشید که آتن را با سیاست به چنگ آورد، ولی سپس در ژوئن 479پ‌م آن را دوباره فتح کرد. سرانجام، هنگامی که آتن تهدید کرد که با ایران جداگانه پیمان صلح امضا می‌کند، اسپارت و متحدانش بسیج شدند و در اِلِئوسیس[۱۸] به آتنی‌ها پیوستند و وارد بوئتیا[۱۹] شدند. در آن‌جا، نزدیک پلاته[۲۰]، نبرد پیچیدۀ سه هفته‌ای با پیروزی کامل یونانیان در 479پ‌م به پایان رسید. پیروزی یونانیان تا حدی نتیجۀ کنار‌گذاشتن اختلاف‌ها و توسل آن به اتحاد بود ولی علت اصلی‌اش آن بود که ایرانیان درگیر نبردهایی شده بودند که برتری و امتیازهای آنان را خنثی کرده بود. در دریا ناوگان آنان که بی‌تردید، حتی در سالامیس، بر یونانیان برتری عددی داشت و تندروتر و با قابلیت مانور بالاتر بود به جنگ در آبراهی تنگ کشیده شد. در خشکی، در ماراتون[۲۱] و پلاته، سپاه ایران، که قدرتش در سواره‌نظام و پیاده‌نظام فلاخن‌‌انداز نهفته بود، به پیاده نظام سنگین اسلحۀ یونان اجازه داد که نزدیک شوند و به جنگ تن به تن، که در آن مهارت داشتند، بپردازد.