خوسف، شهرستان
| خوسف، شهرستان | |
|---|---|
| استان | خراسان جنوبی |
| بخش | بخشهای مرکزی و جلگه ماژان |
| جمعیت | 27,600نفر (1395ش) |
| موقعیت | نواحی مرکزی تا جنوب استان خراسان جنوبی |
| نوع اقلیم | گرم و خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | 1290متر (مرکز شهرستان) |
| برخی بناها | آب‌انبار خور؛ ارگ عباس خان شیبانی؛ قلعۀ بصیران؛ قلعۀ رستم خوسف؛ قلعۀ قلاع آرک؛ محوطۀ دوکوهه؛ مسجد جامع خوسف |
| نام لاتین | Khusf |
| شهر ها و آبادی ها | شهر خوسف |
خوسف، شهرستان (County) Khusf
واقع در نواحی مرکزی تا جنوب استان خراسان جنوبی، با مرکزیت شهر خوسف. تا پیش از سال 1391ش بخش و مناطقی از شهرستان بیرجند بوده است. این مناطق، بر اساس مصوبۀ مورخ 5 آبان 1390ش هیأت دولت، در ماه‌های آغازین سال 1391ش از بیرجند انتزاع یافته و به شهرستان تبدیل شده است. خوسف منطقه و ناحیه‌ای قدیمی در خراسان بزرگِ پیش از اسلام بوده که در سده‌های گذشته با سکونت بازرگانان گرجی رونق گرفته است. در منابع سده‌های آغازین اسلامی تا پیش از دورۀ تقسیمات جدید کشوری (دورۀ رضاشاه) از آن به عنوان یکی از توابعِ بلاد یا ولایات قهستان و سپس بیرجند نام برده‌اند. در تقسیمات جدید کشوری نیز تا تاریخی که در آغاز ذکر شد این منطقه یکی از بخشهای شهرستان بیرجند بوده است. نام این منطقه و شهر خوسف در منابع تاریخی به صورت خسف، خسب، جوسب و جوسف نیز آمده است. در لغتنامه، دهخدا ریشۀ خوسف را در زبان گرجی دانسته است. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی (با دهستان‌های خوسف و خور، به مرکزیت شهر خوسف) و جلگۀ ماژان (با دهستان‌های جلگه ماژان، براکوه و قلعه زری[۱]، به مرکزیت شهر ماژان)، و بالغ بر 65 روستاست. روستای ماژان در نیمۀ دوم سال 1399ش به شهر ارتقاء یافته است. جمعیت شهرستان در سرشماری سراسری سال 1395ش، برابر با 27,600نفر بوده؛ مطابق اطلاعات مرکز آمار، از این مقدار حدود 66درصد روستانشین و نزدیک به 34درصد شهرنشینند. شهرستان خوسف در مناطق شمالی با شهرستان‌های سرایان و بیرجند، در شرق با شهرستان‌های سربیشه و نهبندان، در مناطق جنوبی با استان کرمان و کویر لوت، و در غرب با شهرستان طبس محدود شده است.
شهرستان خوسف با مساحتی بالغ بر 16هزار کیلومترمربع و ارتفاع 1290متر از سطح دریا (در مرکز شهرستان)، آب و هوای معتدلِ مایل به گرم و خشک دارد و به دلیل نزدیکی به کویر اختلاف دمای زمستان و تابستان آن زیاد است. این منطقه فاقد رودخانۀ دائمی‌ست و 90درصد آب مورد نیازِ اراضی کشاورزی آن از طریق منابع زیرزمینی (چاه، چشمه و قنات) تأمین می‌شود. مهم‌ترین رودخانه‌های فصلی آن دو رودخانۀ شور و کاریجگان[۲] است که اولی از ارتفاعات شرق شهرستان درمیان[۳] سرچشمه گرفته و پس از عبور از مرکز دشت، به سمت شهرستان خوسف جریان یافته و پس از آن به کویر لوت و نمکزار گرماب[۴] می‌پیوندد. رودخانۀ دیگر از کوه شاه در جنوب شرقی خوسف سرچشمه می‌گیرد و با جریان به سمت شمال غربی در مرکز شهرستان خوسف به رود شور می‌پیوندد. در بخش مرکزی خوسف چند کوه قابل توجه در شمال شرق و جنوب آن وجود دارد که عبارتند از: کوه گرنگ[۵] در شمال شهرستان خوسف، کوه رچ[۶] در غرب و کوه شاه که در جنوب شرقی این شهرستان واقع شده‌اند. در چند کیلومتری شمال کوه رچ کوه زرد قرار دارد که غاری طولانی به نام چنشت[۷] در آن واقع است. در این غار بازماندۀ اجساد، استخوان‌های درهم شکسته انسان، ابزار و پارچه، چرخ نخ‌ریسی و ظروف مربوط به هزاره‌های دوم و سوم پیش از میلاد کشف شده است. مردم این شهرستان ترکیبی از اهل سنت و شیعۀ دوازده‌امامی و فارس‌زبانند. اقتصاد منطقه برپایۀ کشاورزی، دامداری و صنعت و معدن می‌چرخد و مهم‌ترین تولیدات کشاورزی و باغی آن گندم، جو، زیره سبز، ارزن، زرشک، بادام، عناب و انجیر است. مشاغل خانگی و صنعتی کوچکی چون قالیبافی و نساجی نیز در این شهرستان رونق زیادی دارند. این شهرستان از ذخایر مس، سنگ آهن، گچ، سنگ مرمر و سنگ گرانیتِ پراهمیتی برخوردار است.
به دلیل پیشینۀ زیاد شهر خوسف و آبادی‌های تابع آن، در این منطقه آثار تاریخی پرشماری از دورۀ ساسانیان تا قاجار باقیمانده که از لحاظ فراوانی و سلامت آنها، مهم‌ترینشان قلعه، آب‌انبار، کاروانسرا، مسجد، بقعه و خانه‌های مربوط به دورۀ صفویه تا اواخر قاجار است. از جملۀ این آثارند: آب‌انبار خور مربوط به دوره صفوی (روستای خور)، ارگ عباس خان شیبانی مربوط به دورۀ قاجار (روستای ماژان)، حمام خور مربوط به دورۀ صفوی، خانه کربلایی محمد علی بیگ مربوط به اواخر دورۀ قاجار (روستای نوغاب، دهستان خور)، خانۀ غلامرضا بیک نخعی مربوط به دورۀ قاجار (روستای خور)، قلعۀ بصیران مربوط به اواخر دورۀ صفوی تا دورۀ قاجار (روستای بصیران)، قلعۀ رستم خوسف از آثار دورۀ اسماعیلیه (روستای گنج)، قلعۀ قلاع آرک مربوط به دورۀ سلجوقیان (روستای آرک)، محوطۀ دوکوهه مربوط به دورۀ ساسانیان (روستای دوکوهه) و مسجد جامع خوسف مربوط به دورۀ تیموریان تا دورۀ صفوی.