زبرخان، شهرستان
| زبرخان، شهرستان | |
|---|---|
| استان | خراسان رضوی |
| بخش | بخش‌های مرکزی، و اسحاق‌آباد |
| جمعیت | 56,635نفر (1395ش) |
| موقعیت | مناطق مرکزی استان خراسان رضوی |
| نوع اقلیم | معتدل و نیمه‌خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | حدود ۱,250متر |
| برخی بناها | کاروانسرا و بقعۀ تاریخی قدمگاه |
| نام لاتین | Zeberkhan |
| شهر ها و آبادی ها | شهرهای قدمگاه، دررو، خرو و اسحاق‌آباد |
زبرخان، شهرستان (County) Zeberkhan
واقع در مناطق مرکزی استان خراسان رضوی، به مرکزیت شهر قدمگاه. در نیمۀ دوم سال 1399ش بنابر مصوبۀ هیأت دولت در جلسۀ 21 اردیبهشت 1399ش، با انتزاع بخش زبرخان از شهرستان نیشابور، تشکیل شده است. تاریخ این منطقه به لحاظ سیاسی و جغرافیایی به دلیل واقع بودن در ولایت/ناحیۀ تاریخی نیشابور به نیشابور بسته است. از سویی دیگر در زمانۀ کنونی به علت در مسیر مواصلاتی شهرهای سایر نقاط ایران به مشهد قرار داشتن نیز این شهرستان حایز اهمیت است؛ اگرچه نه تنها شهرستان کنونی مشهد، بلکه مناطق گسترده‌ای از خراسان رضوی و شمالی کنونی، طی بیش از هزار و چندصدسال (از زمان ساسانیان)، جزو ولایت نیشابور بوده است. زبرخان در تقسیمات کشوری ۱۲۸۵ش دهستانی در ایالت خراسان بود؛ در دورۀ معاصر در اولین تقسیمات کشوری (1316ش) از توابع شهرستان مشهد و در سال 1329ش دهستانی در نیشابور ذکر شده؛ در سال 1335 بخش قدمگاه با دهستان‌های اردوغش، اسحاق‌آباد و زبرخان یکی از بخش‌های چهارگانۀ نیشابور بود؛ در سال 1355 خروعلیا به عنوان شهر شناخته شد، اما در سرشماری سال 1365 این آبادی به عنوان روستا ذکر شده است؛ در سرشماری‌های بعدی زبرخان همچنان یکی از بخش‌های شهرستان نیشابور بوده، تا سال 1399ش که نهایتاً به شهر ارتقاء یافته است. شهرستان زبرخان متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با بیش از 60 روستای مسکونی) و 4 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های زبرخان و اردوغش[۱]، و شهرهای خرو[۲]، دررود[۳] و قدمگاه به مرکزیت شهر قدمگاه) و بخش اسحاق‌آباد (مشتمل بر دهستان‌های اسحاق‌آباد و حشمتیه، به مرکزیت شهر اسحاق‌آباد). شهرهای این شهرستان به ترتیبی که پیش‌تر آمد در سال‌های 1378، 1342، 1375 و 1400ش به شهر ارتقاء یافته‌اند. از آنجا که این شهرستان پس از سرشماری سراسری سال 1395ش تشکیل شده است، مطابق با جمعیت بخش زبرخان در سال مذکور، جمعیت آن 56,635نفر است؛ طبق اطلاعات مرکز آمار ایران و براساس سرشماری مذکور، حدود 47درصد ساکنان شهرستان شهرنشین و حدود 53درصد روستانشین بوده‌اند. شهرستان زبرخان در غرب با شهرستان نیشابور، در شمال غربی با شهرستان گلبهار، در شمال با شهرستان طرقبه شاندیز[۴]، در شرق با شهرستان مشهد، و در جنوب با شهرستان‌های تربت حیدریه و میان‌جلگه[۵] محدود شده است.
شهرستان زبرخان با وسعت 1,126کیلومترمربع، متوسط ارتفاع حدود 1,250متر، و اقلیم معتدل و نیمه‌خشک در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه بینالود واقع شده است. این شهرستان در مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ای (که حدود 35درصد آبادی‌های آن در این منطقه‌اند) در تابستان‌ها معتدل و در زمستان‌ها سرد، و در دشت‌ها و جلگه‌های مرکزی و جنوبی در کل آب و هوای معتدل مایل به گرم دارد. قله‌های شیرباد (حدود 3,300متر)، قوچگر (حدود ۲,۹۵۰متر) و زنبورگاه (حدود 2,900متر) و فلسکه[۶] (حدود ۳,۱۵۰متر) مهم‌ترین ارتفاعات شهرستانند. پنج رودخانۀ دائمی و فصلی شهرستان (با نام‌های خرو، دررود، گرینه[۷]، دیزباد[۸] و کال‌شور) از ارتفاعات بینالود سرچشمه می‌گیرند و به همراه قنوات و چشمه‌های متعدد آب اراضی کشاورزی شهرستان را تأمین می‌کنند. عمدۀ مردم شهرستان در بخش کشاورزی و دامداری مشغول به کارند و علاوه بر این با راه‌اندازی «شهرک صنعتی خیام» (با تمرکز بر صنایع غذایی و تکمیلی) در نزدیکی شهرهای خرو و قدمگاه، بخشی از مردم شهرستان در کارگاه‌های این شهرک اشتغال دارند. مهم‌ترین تولیدات کشاورزی و باغی زبرخان شامل گندم، جو، چغندرقند، پنبه، انگور، آلو، گردو، گیلاس و سیب می‌شود. قالی‌بافی در این شهرستان رونق زیادی دارد و قالی‌های آن دارای ارزآوری قابل توجهی هستند. مردم این شهرستان شیعۀ دوازده‌امامی‌اند. عمدۀ مردم شهرستان به فارسی (گویش خراسانی) و اقلیتی نیز به گویش ترکی خراسانی تکلم می‌کنند.
از آثار تاریخی شهرستان: کاروانسرا و بقعۀ تاریخی قدمگاه در شهر قدمگاه، مربوط به اوایل دورۀ صفویه؛ حمام دررود در شهر دررود، مربوط به اوایل دورۀ قاجار؛ برج اسحاق‌آباد در 1.5کیلومتری جنوب شرقی شهر اسحاق‌آباد، مربوط به دورهٔ قاجار؛ قلعۀ شورگز در دهستان زبرخان، روستای حریم‌آباد، مربوط به دورۀ تیموریان.