ساسانی، هنر
ساسانی، هنر
هنر دوران ساسانیان. هنری که نمودار سلسلۀ ساسانی است با آن‌که میثاق اشکانیان را ترک می‌کند، در آثار ابتدایی‌اش سنّت‌های پیشین را تعبداً ادامه می‌دهد. به‌رغم سعی ساسانیان برای احیای سنت‌ها و ارزش‌های پارسی، میراث پارتی قابل‌اغماض نبود. ساسانیان خود را از نسل شاهان هخامنشی می‌دانستند. اردشیر اول، سرسلسلۀ ساسانیان، آیین زردشت، مذهب رسمی و دولتی، را برای عموم اجباری کرد و موبدان را به پاسداری آن گماشت. نقش‌برجسته‌ای که به‌دستور اردشیر اول بر فراز صخره‌ای حجاری شد که به‌سوی فیروزآباد گسترده می‌شود، بزرگ‌ترین و احتمالاً کهن‌ترین آثار صخره‌ای ساسانی است. نیز تأثیرات هنر غربی بر هنر ساسانی انکارناپذیر است؛ لیکن عناصر کهن ایرانی و آسیای غربی اساس هنر ساسانی را تشکیل می‌دادند، عناصری که با رجعت به سنّت‌های هخامنشی احیا شده بودند. هنر ساسانی از برخی ویژگی‌های هنر پارتی هم بهره گرفت و آن را تداوم بخشید. در هنر ساسانی بر نظم و وضوح طرح تأکید می‌شود؛ و وجه شاهانه غالب است ـ بازنمایی هیئت پادشاه درحال اَعمال مختلف (پیروزی، جنگ، شکار، و غیره)؛ اما کاربرد انواع نقش‌مایه‌های گیاهی و جانوری با معانی نمادین هم معمول بوده است. هنرمند ساسانی همچون پیشینیان خود همواره چکیده‌نگاری و نمادپردازی را بر بازنمایی واقع‌گرایانه ترجیح می‌داد. ولی طرح‌هایی همچون پیچک تاک، صحنه‌های انگورچینی و پیکرهای بال‌دار پیروزی را از منابع رومی برمی‌گرفت. موزاییک‌سازی که میراثی رومی است در این دوران در ایران رواج داشت. آثاری که موزاییک‌سازان رومی و سوریایی، ازجمله در بیشاپور، پدید آورده‌اند، هم رومی است و هم ویژگی‌های ایرانی دارد. حالت منجمد و مذهبی پیکرهای انسانی در نقش‌برجسته‌های این دوره تحت تأثیر غرب به شکل‌های زنده مبدل می‌شوند، و چین‌های سخت و موازی لباس حالت لوله‌مانند خود را ازدست می‌دهند و به‌صورت توده‌ای نامتقارن و متحرک درمی‌آیند که در زیر آن بدن دوباره جان‌دار می‌شود. در زمان ساسانیان گچبری تزیینی نیز رواج یافت. نخستین نقاشی دیواری ساسانی که در ایران ساخته شده (نیمۀ اول قرن ۴) در شوش از زیر خاک بیرون آورده شد. در اواخر عصر ساسانی، تأثیرات هند و آسیای میانه افزایش یافت. صحنه‌های شکار از مضامین دلخواه ساسانیان بود که دیوارنگارۀ شوش از آن جمله است. در این‌آثار ـ چه به‌صورت نقاشی و چه نقش‌برجسته ـ ترکیب‌بندی‌های دوبعدی‌اند و قصد هنرمند ارائۀ تصویری آرمانی از واقعیت است، نه بازنمایی واقعه‌ای خاص. هنر ساسانی هنر «ایرانی نو» است که سنّت‌های هخامنشی و پارتی را در خود جا می‌دهد. طاق، گنبد، و ایوان از مختصات معماری آن به‌شمار می‌رود، ازجمله در کاخ فیروزآباد. نقش‌برجسته‌های بزرگ صخره‌ای ساسانیان در فارس و در نزدیک کرمانشاه، طاق بستان، در کنار جادۀ ابریشم باقی مانده‌اند. ظروف سیمین ساسانیان مشهورند، و جام زرین و مینایی موسوم به تاس سلیمان، شاهکار زرگری ساسانی است. زرگران در ساختن جام از نقره بهره می‌بردند و آن را با زر برجسته‌کاری می‌کردند. هنر ساسانی زمینۀ بسیاری از ویژگی‌های هنر اسلامی را مهیا ساخت.