سدسازی در ایران
سدسازی در ایران
میانگین بارندگی سالانه در ایران حدود ۲۵۰میلی‌متر است که حدود یک‌سوم میانگین جهانی است. تنوع اقلیمی، شرایط توپوگرافی و جغرافیایی، توزیع ناموزون مکانی و زمانی جریان‌های سطحی در انطباق با نیازهای آبی و تغییرات شدید بین سالی از ویژگی‌های هیدرولیکی بخش وسیعی از کشور محسوب می‌شود. از این‌رو اصول مهندسی آبیاری و سدسازی از روزگاران پیشین مورد توجه ایرانیان قرار داشته است.
سدسازی در ایران قدیم. صنعت سدسازی در دوران ساسانیان، به‌ویژه در دورۀ سلطنت شاپور اول رونق گرفت. عمر سدهایی که از این دوره به‌جای مانده است بین ۱۳۰۰ تا ۱۷۰۰ سال است. ازجمله ابنیه مهم مربوط به این دوران، می‌توان به بند میزان در شوشتر و پل‌بند شوشتر به طول ۵۰۰ متر و دارای ۴۰ دهانه اشاره نمود. بند امیر از آثار دوران آل بویه در قرن ۴ق در ۳۵کیلومتری شمال شیراز واقع شده و عمر آن به ۱۰۰۰ سال می‌رسد. بند امیر، بندی سه‌منظوره (آبیاری، پل و آسیاب) بوده که همچنان دایر است. در اواخر قرون وسطی، در عصر صفویه، عصر جدیدی در زمینۀ کنترل و مهندسی آب آغاز شد. مقارن همین دوره بود که بندها و پل‌های مشهد و اصفهان بنا گردید و بندهای انحرافی و مخزنی بزرگ احداث شد که بعضی از آن‌ها تا امروز پابرجا مانده است. با بررسی‌های به‌عمل آمده مشخص شده است که ایرانیان قدیم به سه مورد اساسی، انتخاب محل سدها، شرایط زمین و پی، و مواد و مصالح توجه خاصی داشته‌اند. سدهای قدیمی ایران که با مصالح بنایی ساخته شده‌اند به انواع زیر دسته‌بندی می‌شوند: سدهای وزنی که کلیه مسائل عمده طراحی که در عصر حاضر در مورد این‌گونه سدها در نظر گرفته می‌شود، در سدهای قدیمی ساوه با بیش از ۷۰۰ سال عمر و سد شش‌طراز با بیش از ۹۰۰ سال عمر منظور شده است؛ سدهای قوسی که ایرانیان قبل از رومیان به خصوصیات باربری قوس‌ها پی برده بودند. سد قدیمی کبار با بیش از ۷۰۰ سال عمر و سد قوسی کریت با ۴۰۰ سال عمر از این جمله‌اند. سدهای پشت‌بنددار که سد اخلمد با طول تاج ۲۳۰ متر و ارتفاع ۱۲ متر که حجم مخزن آن ۳ میلیون متر مکعب است و سد فریمان با بیش از ۴۰۰ سال عمر که در حال حاضر در دست بهره‌برداری است، از این نوع سدهایند. در زمان ساسانیان و هنگام حکومت شاپور اول، ارتش شکست‌خورده والرین، امپراتور روم که مرکب از ۷۰هزار نفر می‌شد، به اسارت ایرانیان درآمد. شاپور از این اسیران برای ساختن ساختمان‌هایی در ایران استفاده کرد. یکی از این ساختمان‌ها «سد شادروان شوشتر» بر روی رودخانه کارون است. شوشتر که در کناره شرق کارون بر روی ساحل سنگی ساخته شده از زمان ساسانیان یکی از شهرهای مهم بود. از زمان ایلامیان و دوران اولیۀ سلسلۀ ساسانی برای بالابردن سطح آب در کارون تا سطح شهر شوشتر سدی بر روی این رود زده بودند. گویا سد اولیه بر روی کارون از لحاظ بالابردن سطح آب چندان رضایت‌بخش نبود. بنابراین اسیران رومی را برای رفع نقایص به‌کار گماشتند. احتمالاً علاوه بر نیروی کارگری چندین مهندس نیز در سپاه روم بوده‌اند. گام نخست، ایجاد رودخانۀ انحرافی «گرگر» بوده که در هنگام ساختن سد، آب کارون را هدایت می‌کرده است. این سد که پس از تعمیرهای مکرر تاکنون به‌جا مانده است «بند میزان» نام دارد. سد دارای سرریزهایی است که در هنگام بالا‌آمدن آب اضافی آن را تخلیه می‌کرده است. پهنای این سد بین ۱۰ تا ۱۲ متر است. ساختن این سد از سه تا هفت سال طول کشید و هنگامی‌که ساختمان آن پایان یافت، ورودی رود گرگر با بند دیگری بسته شد که امروزه «بند قیصر» نامیده می‌شود. این سد نیز که تاکنون به‌جا مانده از تکه‌های بزرگ سنگی که با بست‌های آهنی به یکدیگر محکم شده‌اند ساخته شده است. برای کنترل آب رود گرگر شش سرریز در آن سد ساخته شده است. کانال گرگر پس از گذشتن نزدیک به ۳۰ کیلومتر به سوی جنوب دوباره به کارون می‌پیوندد. بند دیگری که در قرن ۴م توسط شاپور دوم (یا احتمالاً بازمانده‌اش اردشیر دوم) ساخته شده سد پل‌گونۀ دزفول است که بر روی رودخانه دز زده شده و در محل پی قرار گرفته بوده است. از زمان ساسانیان سد دیگری به نام «بند قیر» بر روی رودخانۀ کارون در محل پیوستن دو رود آب گرگر و آب دز به کارون بر جای مانده که پس از سدهای شوشتر و اهواز از مهم‌ترین سدهای روی کارون به‌شمار می‌آمده است. چنان‌که پیداست نام این سد نمایندۀ کاربرد «قیر» برای آب‌بندی آن به منظور افزایش پابرجایی و سختی و استحکام سد بوده است. افزون بر سدها و پل‌های یادشده از زمان باستان در سرزمین خوزستان بندها، پل‌ها و سدهای دیگر نیز ساخته شده که به آبیاری زمین‌های پیرامون کمک فراوان می‌کرده‌اند. برخی از این سدها عبارت بودند از سد قلعه‌رستم در ۳۳کیلومتری شمال شوشتر بر روی کارون که دارای سه دهنه بزرگ از بالا به پایین بوده است. نهری را که از این سه سد آب می‌گرفته نهر «جوی‌بند» و یا «دیم‌چه» می‌گفته‌اند. درازای این نهر آبیاری ۱۸ کیلومتر بوده است؛ سد شعیبیه که در ۲۴کیلومتری جنوب غربی شوشتر و بر روی رودخانه دز ساخته شده بوده است؛ سد کارون که در ۸کیلومتری شمال اهواز قرار داشته است؛ سد عجیرب که در ۳۶کیلومتری شوشتر روی رودی با همان نام احداث شده است؛ سد کرخه که در ۱۵کیلومتری شمال حمیدیه واقع بوده و پیش‌تر به آن سد نهر هاشم می‌گفته‌اند؛ سد ابوالعباس که در ۱۸کیلومتری رامهرمز واقع است و از سه دهانه تشکیل می‌شده است؛ سد ابوالفارس که در جنوب شرقی رامهرمز قرار داشته است؛ سد جراحی که در ۲۹کیلومتری جنوب رامهرمز بوده است.
صنعت سدسازی در دوران معاصر. دورۀ جدید سدسازی در کشور برای کنترل و تنظیم آب رودخانه‌ها از ۱۳۲۴ آغاز و از ۱۳۳۶ توسعه یافت، به طوری‌که تا ۱۳۵۷ جمعاً ۱۳ سد مخزنی با گنجایش حدود ۱۳میلیارد متر مکعب و ظرفیت تنظیم حدود ۲۲میلیارد متر مکعب در سال وجود داشت. با پیروزی انقلاب اسلامی و خصوصاً پس از پایان جنگ عراق علیه ایران و آغاز برنامه‌های توسعه‌گرایانه، مدیریت منابع آب در مواجهه با محدودیت‌های جدیدی مانند رشد جمعیت، افزایش تقاضا برای محصولات کشاورزی، گسترش شهرنشینی و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در اغلب مناطق و نیاز به انرژی پاک و مطمئن، برنامه‌ها و طرح‌های توسعه منابع آب و خصوصاً طرح‌های سدسازی را در اولویت قرار داد. آن‌چه این اولویت را افزون کرد عقب‌ماندگی ایران در زمینۀ مهار آب‌های سطحی بود. یکی از نشانه‌های این مدعا وجود بیش از ۴۵,۰۰۰ سد بزرگ در جهان است که عمدتاً نیز در قرن ۲۰م ساخته شده‌اند. از این تعداد، بالغ بر ۲۲,۰۰۰ سد در کشور پهناور چین ساخته شده است. برخی از کشورهای دیگر ازجمله امریکا با ۶۵۷۵ سد، هندوستان با ۴,۲۹۱ سد، ژاپن با ۱۲۰۰ سد، اسپانیا با ۱,۱۹۶ سد، کانادا با ۷۹۳ سد، کرۀ جنوبی با ۷۶۵ سد، ترکیه با ۶۲۵ سد، برزیل با ۵۹۴ سد و فرانسه با ۵۶۶ سد، عملکرد چشمگیری در این زمینه داشته‌اند. کشور ما این مسابقه قرن ۲۰ را از نیمۀ دوم آن آغاز کرده است و در حال حاضر نیز براساس تعریفی که انجمن بین‌المللی سدهای بزرگ ارائه می‌نماید، حدود ۲۹۰ سد بزرگ دارد. از این تعداد تنها ۱۳ سد به ربع سوم قرن ۲۰ و مابقی مربوط به دورۀ جمهوری اسلامی است. البته در شمارش تعداد سدها می‌بایست به نوع سد توجه کرد. براساس طبقه‌بندی کمیسیون بین‌المللی سدهای بزرگ (ICOLD)، سدهای بزرگ به سدهایی اطلاق می‌شود که دارای ویژگی‌های باشد از آن جمله ارتفاع آن‌ها از ۱۵ متر بیشتر و تخلیه سیلاب آن حداقل ۲۰۰۰ متر مکعب در ثانیه و ظرفیت مخزن آن حداقل یک‌میلیون متر مکعب باشد. علاوه بر آن سدها بر حسب نوع اعتبار تخصیص‌یافته (ملی یا استانی) و همچنین دستگاه اجرایی مربوطه (وزارت نیرو یا سایر وزارتخانه‌ها) گونه‌بندی می‌شوند. بر این اساس و مطابق آمار تعداد سدهای بزرگ ملی بهره‌برداری‌شده توسط وزارت نیرو در پایان ۱۳۸۶ به ۹۴ سد می‌رسد که قابلیت تنظیم ۲۸,۵۳۲میلیون متر مکعب آب را داراست. این تعداد جدای از آمار سدهای کوچک‌‌تر است. تعداد سدهای در دست ساخت در ۱۳۸۶ به ۹۳ سد رسیده است که معادل ۱۰,۸۰۰میلیون متر مکعب آب را تنظیم خواهد کرد. همچنین تعداد سدهای در دست مطالعه در ۱۳۸۶، به ۱۷۳ سد می‌رسد که توانایی تنظیم ۱۶,۱۱۱میلیون متر مکعب آب را خواهند داشت.