محمد زمان (قم ح ۱۰۴۹ـ ح ۱۱۲۰ق)
محمّدزمان (قم ح ۱۰۴۹ـ ح ۱۱۲۰ق)
(نام کامل: محمدزمان بن حاج یوسف قمی) نقاش، تصویرساز و قلمدان‌نگار ایرانی. هنرمندی نوآور و پیشتاز بود، که در تاریخ نقاشی ایران تحول ایجاد کرد. با تلفیق اسلوب اروپایی و عناصر نقاشی سنتّی ایرانی، به‌شیوه‌ای جدید در طبیعت‌پردازی دست یافت: خلق نوعی ژرفانمایی در کنار فضاهای نقاشی ایرانی. در قم و سپس در اصفهان، احتمالاً نزد استادانی همچون شیخ عباسی و معین مصوّر، هنر آموخت. پدرش، حاج یوسف قمی، از خانواده‌ای هنرپرور و هنردوست بود. محمدزمان در زمان سه پادشاه صفوی ـ شاه‌عباس دوم، شاه سلیمان، و شاه سلطان حسین ـ می‌زیست و آثار خود را با رقم‌های «صاحب‌الزمان»، «محمدزمان»، و یا «زمان» امضا می‌کرد. دو فرزندش، محمدعلی و محمدیوسف، نیز همچون پدر به نقاشی روآوردند و از دستاوردهای وی بسیار بهره بردند. دربارۀ زندگی محمدزمان، روایت‌های مختلفی نقل شده است، برخی نوشته‌اند که از زمان شاه‌عباس دوم و به‌فرمان او برای آموزش هنر به ایتالیا فرستاده شد و در آن‌جا علاوه‌بر آشنایی با فرهنگ و هنر اروپا، تحت تأثیر مسیحیت قرار گرفت و دین خود را نیز تغییر داد و بر خود نام پائولو گذاشت؛ اما در بازگشت به ایران از بیم شاه به دربار گورکانی هند پناه برد، و پس از مدتی به ایران آمد و در دربار به هنرآفرینی پرداخت (در حال حاضر این گمان تقریباً مردود شمرده شده است). براساس نوشته‌های کریم‌زاده تبریزی، محقّق و هنرشناس ایرانی، محمدزمان هرگز به ایتالیا نرفت و مسیحی نشد؛ بلکه در دربار شاه‌عباس دوم در اصفهان، نزد شماری از نقاشان اروپایی ازجمله آنژل، فیلیپ، لوکارد، جان لوکاس هلت، و جوست لامپ، با هنر غربی و به‌‌ویژه اصول ژرف‌نمایی آشنا شد، و با نسخه‌برداری از روی باسمه‌ها و آثار دینی و مسیحی، و برخی از آثار هنری که در آن زمان به دربار راه داشتند، به شیوۀ خاص خود دست یافت. آثار محمدزمان برداشتی ناقص و سطحی از آثار هنرمندان دوران رنسانس است که در کنار برخی عوامل ایرانی و هندی تجلّی یافته‌اند. در نقاشی‌های او، علم اصولی هندسۀ مناظر و مرایا، سایه و نورپردازی، و ارتباط اصولی حاکم بین فرم و فضا، به سانِ نقاشی‌های رنسانسی دیده نمی‌شود. پوشش زمین، و ترسیم پیکره‌ها، چهره‌ها، و حتی حیوانات و گیاهان، با نگارگری گورکانی قرابت بسیار دارد. در حقیقت آثار محمدزمان تلفیقی است از نظام زیبايي‌شناسی مکتب اصفهان، با عوامل و عناصر غیرایرانی. محمّدزمان سنتّی را پدید آورد که با اسلوب نگارگری پیشین مغایرت داشت، و از این‌رو، دستاوردهایش تحولی جدید در نقاشی ایران محسوب می‌شود. محمّدزمان به قلمدان‌نگاری هم پرداخت، و از نخستین نقاشانی بود که نقش گل و مرغ را در هنرآفرید، و در آن بسیار مهارت داشت. به‌تصویر درآوردن درختان تنومند، ابرهای پنبه‌ای، تپّه‌های سنگی و درختان شکسته، از مشخصات نقاشی‌های اوست. از او آثار بسیاری برجا مانده است، که ازجمله عبارت‌اند از خودکشی فرهاد (۱۰۸۷ق)؛ معاشقۀ خسرو و کنیزک (۱۰۸۷ق)، تصاویری از خمسۀ طهماسبی (۱۰۸۶ق، کتابخانۀ بریتانیا)، سه مجلس مصوّر از شاهنامه، شامل رزم سام، رستم با لباس جنگ، و دیدار سیاوش (۱۱۰۷ق، موزۀ متروپولیتن نیویورک)، نزول روح‌القدس بر مسیح (۱۰۹۴ق موزۀ ارمیتاژ، سن‌پترزبورگ)، استحمام پادشاه در حمام (۱۰۸۸ق)، و چندین قلمدان‌نگاری، ازجمله تصویر شکارچیان (۱۱۰۹ق) و سوارکاران (۱۱۱۰ق).