زندان قصر
زندان قصر (Qasr Prison)
نام زندان معروفی در منطقۀ مرکزی تهران، نزدیک عشرت‌آباد. فتحعلی‌شاه قاجار دستور ساخت عمارتی شاهانه را در اراضی معروف به خرم‌دره که در آن زمان بیرون از حصارهای تهران بود، صادر کرد. این کاخ روی تپۀ مرتفعی بنا شد و مطبق یا پلکانی بود. در زمان ناصرالدین‌شاه این محل متروک و بی‌استفاده ماند و به زیبایی‌های آن آسیب رسید. با روی کارآمدن رضاشاه پهلوی به این بنا توجهی خاص شد؛ در 1302ش در بخش‌های جنوبی باغ آن، اولین دکل بی‌سیم و کمی بعد فرستنده‌های رادیو و ساختمان رادیو ایران ساخته می‌شد. در 1308ش، رضاشاه اولین زندان مدرن ایران را در بخش دیگری از همین باغ قاجاری افتتاح کرد. معمار زندانِ قصر، نیکلای مارکوف بود که در همین دوره چند بنای مشهور تهران، ازجمله دبیرستان البرز را طراحی کرد. مارکوف در طراحی ساختمان اصلی این زندان بعضی از عناصر معماری ایرانی را به‌کار گرفت و بنایی موسع با بندهای متعدد و مدرن ساخت. تا پیش از ساخته‌شدن زندان قصر، زندان‌های ایران به‌همان روال سابق، سیاه‌چال و دخمه در نظمیه‌ها بودند. اما این زندان امکانات دیگری هم داشت، مانند حمام یا کارگاه‌هایی که زندانیان در آن کار می‌کردند و حق هواخوری و ورزش داشتند. در 1330ش آخرین بخش‌های باغ و قصر قدیم قاجاری هم ویران شد و فقط نام قصر بر این مکان باقی ماند. در زندان قصر بسیاری از رجال سیاسی پنجاه‌سالۀ دورۀ پهلوی اسیر بوده‌اند و خاطرات بسیاری از آن نقل شده است. در واقع بخشی از تاریخ سیاسی ایران بدان مربوط است. رجالی چون تیمورتاش، فرخی یزدی، تقی ارانی و گروه 53 نفر در دورۀ رضاشاه در این زندان اسیر بودند و بسیاری از آن‌ها کشته شدند. در دوره‌های بعد اغلب مبارزان سیاسی مدتی زندان قصر را تجربه کردند و برخی جان به‌در نبردند. برخی سران و اعضای حزب توده، جبهۀ ملی، نهضت مقاومت ملی، نهضت آزادی، سازمان مجاهدین خلق، حزب ملل اسلامی، چریک‌های فدایی خلق و دیگر رجال مبارز در زندان قصر حضور داشتند. این زندان تا دو دهه پس از انقلاب اسلامی نیز به‌عنوان زندان دایر بود و پس از آن رفته‌رفته به شهرداری تهران واگذار و تعطیل شد. سپس قرار شد بخش‌هایی از آن به موزه و بخش‌هایی به فرهنگسرا تبدیل شود.