ده نامه (ادبیات)

ده‌نامه

از انواع منظومه‌های غنایی فارسی. در ده‌نامه‌ها احوال و عوالم عاشق و معشوق، از طریق نامه‌هایی که به یکدیگر نوشته‌اند شرح داده شده و معمولاً از تعداد نامه‌ها (10 نامه) نیمی از زبان عاشق و نیم دیگر از زبان معشوق نگاشته شده است. رد ده‌نامه‌ها را نخستین بار در منظومۀ عاشقانۀ ویس و رامین اثر فخرالدين اسعد گرگانی می‌توان جست و پس از فخرالدین اسعد، بیش‌تر شاعرانی که دست به سرودن منظومه‌های غنایی زده‌اند از او تقليد کرده‌اند. از قرن هشتم هجری به بعد، برخی از شاعران ده‌نامه‌هایی به صورت مستقل سرودند و اغلب عنوان‌هایی جداگانه برای آنها انتخاب کردند. این ده‌نامه‌ها عموماً در قالب مثنوی‌اند و اغلب غزلهایی از زبان عاشق و معشوق در آنها گنجانده شده است. آرایش عمومی این منظومه‌ها بدین شکل است که نخست مقدماتی (شامل حمد و نعت و مدح و مناجات و چون این‌ها) می‌آید، بعد ابیاتی در شرح دلدادگی عاشق، سپس نامه‌ها که در قالب غزلند و در انتها ختم منظومه. شاعر در میانۀ نامه‌ها که به تناوب بین عاشق و معشوق ردوبدل می‌شوند، حکایت ماجراهای شخصیت‌ها (عاشق و معشوق) و شرح نامه‌نکاری‌ها و پند و اندرزها و مسائل حکمی چندی را نیز در همان شکل مثنوی می‌آورد.

از جمله ده‌نامه‌های مستقل، منطق العشاق (704ق) اثر اوحدی مراغه‌ای، دو منظومۀ روح العاشقين و منطق العشاق اثر امیرخسرو دهلوی، ده‌نامۀ ابن عماد خراسانی و ده‌نامۀ موسوم به عشرت نامه اثر عیشی شیرازی ( اوایل قرن دهم ) را می‌توان نام برد. از هفت منظومه‌ای که هم‌اکنون به نام ده‌نامه شناخته و در دست است، شش منظومه در قرن هشتم و تنها یکی از آنها در قرن نهم سروده شده‌ است. شش منظومۀ متعلق به قرن هشتم در بحر هزج و منظومۀ مربوط به قرن نهم در بحر خفیف است. هرچند بیش‌تر ده‌نامه‌های مستقلی که سروده شده مضمون عاشقانه دارند، اما بعضی از شاعران شکل ده‌نامه را یا برای بیان مضمون‌های عرفانی انتخاب کرده‌اند، از جمله فخرالدین عراقی ده‌نامه‌ای به نام عشاق‌نامه سروده و در آن به طرح مباحث عرفانی پرداخته است. عماد فقيه نیز ده‌نامه‌ای در زمینۀ عرفان و تصوف دارد.

معرفی مختصر برخی از ده‌نامه‌ها

---