جغتای، شهرستان

جغتای، شهرستان (County) Joghatai

واقع در غرب استان خراسان رضوی، با مرکزیت شهر جغتای. تا اوایل دی 1386ش از توابع شهرستان سبزوار بوده است؛ بر اساس مصوبۀ مورخ 4 دی 1386ش هیأت دولت، در زمستان همین سال، بخش جغتای، به انضمام دهستان‌های دیگری، از تابعیت سبزوار خارج شده و به شهرستان ارتقاء یافته است. جغتای طی تاریخ بخشی از یکی از ولایت‌های خراسان بزرگ، به نام گویان/ جوین، بوده. در تاریخ معاصر ایران و از اواسط حکومت قاجار منطقۀ جوین جزو قلمرو حاکمان سبزوار شد. در تقسیمات کشوریِ دورۀ رضاشاه (در سال 1316ش) و پس از ایجاد شهرستان سبزوار، جوین بخشی از شهرستان سبزوار برشمرده شد و اندکی بعد بخش جغتای نام گرفت. در تقسیمات جدیدی که در سال ۱۳۷۵ش صورت گرفت، منطقۀ تاریخی جوین به دو بخش جدا از هم (جوین و جغتای) تقسیم شد و تا اوایل دی سال ۱۳۸۶ش، این دو بخش در تابعیت شهرستان سبزوار بود. در سال 1383ش‌ با تقسیم استان خراسان، این دو بخش جزو استان‌ خراسان‌ رضوی‌ و همچنان بخشی از سبزوار بودند. نهایتاً بنابر مصوبۀ هیأت دولت در تاریخی که در ابتدا ذکر شد، بخش جوین و بخش جغتای، در اواخر سال 1386ش به شهرستان‌های مستقلی ارتقاء یافتند. شهرستان جغتای هم‌اکنون متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان و 2 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های جغتای و دستوران، به مرکزیت شهر جغتای) و بخش هلالی (مشتمل بر دهستان‌های میان‌جوین و پایین‌جوین، به مرکزیت شهرِ ریواده). روستای ریواده در اواخر سال 1396ش به شهر ارتقاء یافته است. براساس سرشماری سراسری سال 1395ش جمعیت شهرستان جغتای 49,175نفر است؛ طبق اطلاعات مرکز آمار ایران، حدود 21درصد این مقدار شهرنشین و حدود 79درصد روستانشینند. شهرستان جوین در مناطق شرقی با شهرستان جوین، در جنوب شرقی با شهرستان سبزوار، در جنوب با شهرستان داورزن، در نواحی غربی با استان سمنان و در شمال با شهرستان‌های اسفراین و جاجرم (در استان خراسان شمالی) محدود شده است.

مساحت این شهرستان حدود 1,680کیلومترمربع، شامل دو بخش کوهپایه‌ای و دشت و دارای آب و هوای معتدل مایل به گرم و نیمه‌خشک است. رشته‌کوه‌هایی معروف به هرده جوین در شمال و کوهستان جغتای در جنوب این شهرستان قرار دارد. رودخانۀ شور جوین از شرق به غرب جاری شده و در پست‌ترین اراضی دو شهرستان جوین و جغتای جریان دارد. علاوه بر این رودخانه، رودهای دیگری (کمایستان، شهرستانک، شاطه و ارگ) نیز از ارتفاعات شهرستان سرچشمه گرفته و آب مناطق محدودی را تأمین می‌کنند. بلندترین ارتفاع در کوهستان شمالی، قلۀ جوین با ارتفاع 1,353متر و در کوهستان جنوبی، قلۀ معروف به کوه گر با ارتفاع 2,924متر، و پست‌ترین نقطۀ شهرستان نیز در غرب روستای شفیع‌آباد به ارتفاع 915متر است. مرکز این شهرستان (شهر جغتای) ۱,۴۱۰متر از سطح دریا ارتفاع دارد. مردم این شهرستان شیعۀ دوازده‌امامی و اکثریت غالب آنها ترک‌زبان و بعد از آن فارس‌‌زبان‌ها و کردهای کرمانجی هستند. شغل بیشتر مردم شهرستان کشاورزی و دامداری و تولیدات عمدۀ آنها انگور، گردو، پسته، بادام، گندم، جو و کلزا است. علاوه بر این انواع محصولات باغی و زراعی در این شهرستان تولید و برداشت می‌شود. به دلیل خشکسالی‌های متوالی سال‌های اخیر ایران، منابع آبی جغتای نیز عمدتاً به ذخایر زیرزمینی محدود شده است. در این شهرستان چندین معدنِ فعالِ کروم و یک کارخانۀ تولید آلیاژ فروکرم وجود دارد و علاوه بر این بافت قالی و گلیم نیز در میان روستاییان رونق زیادی دارد.

برخی از آثار تاریخی شهرستان: مسجد جامع قارزی در جنوب شهر جغتای (مربوط به اواسط دورۀ صفویه)؛ امامزاده سلطان سیدعبدالله و قلعه‌های تاریخی در روستای گفت، دهستان دستوران؛ امامزاده سلطان سیداحمدرضا علوی در روستای خداشاه، دهستان میان‌جوین؛ آرامگاه سیدحسن غزنوی در روستای آزادوار، دهستان پایین‌جوین؛ مسجد تاریخی روستای خسروشیر، دهستان میان‌جوین؛ و قلعهٔ کهن روستای آزادوار.

---