گنبد سبز (مشهد)
بنایی آرامگاهی واقع در میان میدانی به همین نام (گنبد سبز)، در خیابان شهید باهنر (آخوند خراسانی) معروف به خیابان خاکی، مربوط به اوائل یا اواخر سدۀ 11ق. دلیل اشتهار بنا به این نام، رنگ فیروزه‌ای مایل به سبز آن (در مقابل گنبد طلا/ حرم امام رضا و گنبد خشتی/ بقعۀ یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر) است. گنبد سبز به احتمال مدفن شیخ مؤمن عارف استرآبادی، از عرفای سلسلۀ ذهبیه، است. با توجه به مندرجات کتیبۀ منتسب به بقعه و منابع مکتوب و شفاهی دیگر، به احتمال زیاد، بنای بقعه به دستور شاه عباس اول در سال 1036ق ساخته شده؛ اگرچه تاریخ دیگری نیز برای بنا از ماده تاریخ این بیت مندرج بر کتیبۀ مزبور استخراج می‌شود: «سال تاریخ این خجسته بنا/ بیت معمور قلب مؤمن دان». تاریخ مستفاد از این بیت، 1091ق و مربوط به دورۀ سلطنت شاه عباس دوم (ثانی) است. اگرچه با احتساب اعداد کلمات مصرع دوم هم (با صرف نظر از کلمۀ دان) تاریخ 1036 به دست می‌آید. این کتیبه در حال حاضر مفقود شده است. از روایات کتبی و شفاهی چنین برمی‌آید که این بنا پیش از احداث و بازسازی خیابان‌های اطراف و میدان جدید، در داخل باغ بزرگی بوده است که ارگ قدیم مشهد در غرب آن و گورستان بزرگ میرهوا در شرقش و تکیۀ سید اسماعیل شاه‌حیدری در نزدیکی آن قرار داشته است. بعدها به وسیلۀ دیوارکشی محصور گردید و پیرامونش محوطه‌سازی شد؛ تا این که با توسعۀ شهر مشهد و خیابان‌کشی‌ها در سال‌های 1315 و بعد از آن، الحاقاتِ اطراف بنا برچیده شده و میان میدانی قرار گرفت. بقعه چندین بار مرمت شده که آخرین بازسازی آن در حدود سال‌های 1353 تا 1356ش است. در همین سال اخیر، بقعه به شمارۀ 1370/ 3 در زمرۀ یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در این بازسازی کلی، گنبد و نمای ساختمان کاشی‌کاری و تعمیراتی نیز در درون آن انجام شده است.
| گنبد سبز | |
|---|---|
| نام فارسی | گنبد سبز |
| کشور | ایران |
| استان | خراسان رضوی |
| موقعیت | خیابان شهید باهنر (آخوند خراسانی)، مشهد |
| کاربری | زیارتگاه |
| مشخصات معماری | ساختمان مکعب‌شکل |
| زمان ساخت | سدۀ 11 قمری |
مهدی قربانی، در کتابی با عنوان «گنبد سبز مشهد» که انتشارات قاف مشهدالرضا آن را منتشر کرده است علاوه بر معرفی بنا و ویژگی‌های معماری و تاریخچۀ بقعه، با رجوع به منابع متعددی شبهاتی را که دربارۀ مدفون آرامگاه بوده رفع کرده است. با این حال به دلیل وجود چند عالم و عارف به اسم محمد مؤمن یا مؤمن عارف که در دورۀ صفوی می‌زیسته‌اند به یقین نمی‌توان هویت مدفون بقعه را مشخص کرد.
مشخصات بنا
ساختمان بنا مکعبی‌شکل، دارای گنبد دوپوش گسسته با گنبد پیازی‌شکل بیرونی و گنبد نیم‌کروی داخلی، به ارتفاع 14.5 متر است. تعبیۀ چهار طاق‌نمای دوطبقه در چهارگوشۀ بنا اگرچه شکل اصلی‌اش را تغییر نداده، اما هیأتی هشت‌ضلعی به آن بخشیده است. چهار ایوان در چهار طرف ساختمان وجود دارد که از هرکدام دری به بقعه باز می‌شود. در قسمت غربی ایوان جنوبی پلکانی تعبیه شده که به پشت بام بنا منتهی می‌شود. نمای بیرونی، در پایه‌ها و اطراف طاق‌ها و پیشانی ساختمان از ازارۀ سنگی به بالا با کاشی معرق و ساده در رنگ‌های گوناگون تزئین شده است. فضای داخلی بقعه شامل سه بخش سردابه (دو سردابۀ بزرگ و کوچک) و فضای بقعه و محیط زیرین گنبد می‌شود. اتاق مقبره مربع و هر ضلعش 6.5 متر است. سردابه‌های بقعه که در آن‌های بقایای دو جسد موجود است، طی عملیات اکتشافِ ادارۀ کل میراث فرهنگی خراسان، در سال 1376 کشف شده‌اند. زیر گنبد داخلی کتیبه‌ای به خط ثلث و به عربی است با مضمون صلوات کبیره و حدیثی از پیامبر اکرم که در پایان آن، نام خوشنویس (حسین بن محمد مشهدی) و تاریخ 1058ق دیده می‌شود. علاوه بر این، بنا در حال حال حاضر دارای دو کتیبۀ دیگر (یکی حاوی عبارت الملک لله الحکم لله و دیگری آیۀ 26 سورۀ آل عمران) است.