گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه Dome of Soltaniyeh

گنبد سلطانیه
نام فارسی	گنبد سلطانیه
کشور	ایران
استان	زنجان
نام لاتین	Dome of Soltaniyeh
موقعیت	36کیلومتری جنوب شرقی زنجان، در شهر سلطانیه
کاربری	آرامگاه
مشخصات معماری	بنایی هشت‌ضلعی با عناصر و بناهای پیوسته؛ عرض هر ضلع گنبدخانه: 16گز، ارتفاع گنبدِ: 48٫5متر، قطر دهانۀ گنبد: 25٫60متر
زمان ساخت	دورۀ ایلخانان
سازنده	الجایتو (بانی)

نمایی از بنای گنبد سلطانیه

نمای فضای داخلی (زیرین) گنبد

بزرگ‌ترین گنبد ایران و سومین گنبد بزرگ آجری جهان، واقع در 36کیلومتری جنوب شرقی زنجان، در شهر سلطانیه. این گنبد در قلعۀ شهر سلطانیه، پایتخت الجایتو خان مغول، و به فرمان او بنا گردیده و پس از مرگ الجایتو به مدفن او تبدیل شده است. قلعه/ارگ سلطانیه قلعه‌ای سنگی و مربع به اضلاع 500متر، یک دروازه و 16 برج بوده و گنبد در داخل آن قرار داشت. در اطراف گنبد ویرانه‌های چند بنای دیگر ازجمله دارالشفاء، دارالضیافه، مسجد، و خانقاه باقی است. خانۀ بزرگان و رجال آن زمان ازجمله خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی نیز در آن‌جا بود. جانشینان الجایتو با تغییراتی در کتیبه‌ها و تزیینات داخلی گنبد، آن را به مسجد تبدیل کردند. بعضی معتقدند که نقشۀ گنبد کلیسای جامع سانتاماریا در فلورانس از گنبد سلطانیه تقلید شده است.

در سال 1310ش در فهرست آثار ملی ایران و در سال 2005م در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

توصیف مشخصات معماری

گنبد سلطانیه بنایی هشت‌ضلعی است که هر ضلع آن شانزده گز درازا دارد. ارتفاع گنبدِ آن 48٫5 و قطر دهانۀ آن 25٫60 متر است. داخل بنا با کاشی، گچ‌بری، نقاشی، سنگ و چوب به‌شکل خاصی تزیین شده است. 18 راه‌پله، 8 ایوان مرتفع و حدود 1500 اتاق و حجره دارد. در هشت ضلع گنبد 8 مناره از کاشی فیروزه‌ای، کبود و لاجوردی روی پایه‌های آجری بنا شده بود که راه‌پله‌هایی برای رسیدن به خارج بنا و طبقات پایین آن داشت، اما اکنون فقط 2 مناره باقی مانده است. گنبد به تنهایی 19 متر ارتفاع دارد و با کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ تزیین شده است. طبقۀ همکفِ بنا که تربت‌خانه نام دارد، با آجر و روکش سنگ مرمر سفید فرش شده است و سقف گنبدیِ سه‌قسمتی دارد. در حد فاصل تربت‌خانه و محیط زیرِ گنبد پنجرۀ بزرگ و زیبایی بود که در بیشتر کتاب‌های تاریخی وصف شده است. آرامگاه الجایتو در ایوان جنوبی تربت‌خانه در سرداب قرار دارد. در ارتفاع 3٫20متری تربت‌خانه کتیبه‌های زیبایی به خط کوفی و ثلث به‌چشم می‌خورد. طبقۀ اول در ارتفاع 9٫4متریِ زمین 3 راه‌پله دارد و سقف آن آجرکاری و گچ‌بُری و نقاشی شده است. طبقۀ سوم (پشت‌بام) در ارتفاع 27٫80متریِ زمین، و پایه‌ای برای گنبد عظیم بنا است. راه‌پله‌های بنا از مارپیچ‌هایی جالب تشکیل شده است که در انتهای آن‌ها در طبقه دوم مهتابی بزرگی با پوشش گنبدی دیده می‌شود. گنبد سلطانیه در دهۀ 1340ش تعمیر شد، و اکنون نیز در دست مرمت است.

---