ترکمانچای، شهرستان
ترکمانچای، شهرستان (County) Torkamanchay
واقع در شمال شرقی ایران در مناطق شرقیِ نیمۀ جنوبی آذربایجان شرقی، به مرکزیت اداری شهر ترکمانچای. نام ترکمانچای مرکب از دو واژۀ ترکیِ ترکمان/ترکمن و چای (اسم رایج و عام برای رودخانه) است. با توجه به آثار باستانی و تاریخی ناحیه‌ای قدیمی با بیش از 3هزار سال سابقۀ روستانشینی است. حمداللّه مستوفی نام قدیم مرکز این منطقه را دیه‌ترکمان یا دیرخُران دانسته است. به نظر می‌رسد که نام این آبادی از دورۀ اتابکان آذربایجان، که شماری از طوایف ترکمن در آنجا ساکن شده‌اند، به ترکمان‌کَندی و سپس به ترکمان و ترکمن تغییر یافته است. تعدادی از آبادی‌های شهرستان کنونی ترکمانچای قدمتشان به پس از این دوره و سده‌های 7 و 8ق برمی‌گردد. نام کنونی شهرستان مربوط است به دورۀ متأخر و از نام آبادی و رودخانۀ ترکمانچای اخذ شده است. مهم‌ترین رویداد تاریخی مرتبط با این منطقه مربوط است به پایان دورۀ دوم جنگ‌های ایران و روس (ذیحجۀ 1241 - شعبان 1243ق) و انعقاد قرارداد ترکمانچای (در 5 شعبان 1243ق) در خانۀ یکی از اهالی روستای ترکمانچای. به موجب این قرارداد ایروان و نخجوان و اوچ کلیسا به روسیه واگذار و 10 کرور خسارت جنگ به ایران تحمیل شد. در دورۀ معاصر و از زمان تشکیل شهرستان میانه (سال 1327ش)، ترکمان یکی از بخش‌های آن بود؛ در سال 1371ش، بخش ترکمانچای (به مرکزیت آبادی ترکمانچای) و مشتمل بر چهار دهستان بوده است؛ در سال 1372ش آبادی ترکمانچای به شهر ارتقاء یافت؛ و نهایتاً براساس مصوبۀ هیأت دولت در 5 اردیبهشت 1403ش بخش ترکمانچای از شهرستان میانه منتزع و به شهرستان تبدیل شد. فرمانداری این شهرستان در 25 مرداد 1403ش افتتاح شده است.
شهرستان ترکمنچای متشکل است از 2 بخش، 5 دهستان (با حدود 50 روستای مسکونی) و 1 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای بروانان[۱] غربی، اوچ‌تپه[۲] غربی و بروانان مرکزی، به مرکزیت شهر ترکمانچای)، و بخش صومعه (مشتمل بر دهستانهای بروانان شرقی و گاوینه‌رود[۳]، به مرکزیت روستای صومعه). به دلیل تشکیل این شهرستان پس از سرشماری سراسری سال 1395ش، اطلاع دقیقی از جمعیت کنونی آن در دست نیست، اما جمعیت بخش ترکمنچای در سرشماری مذکور 21387نفر بوده که که حدود یک‌سوم این مقدار ساکن شهر ترکمانچای و باقی ساکن نقاط روستایی بوده‌اند. شهرستان ترکمانچای در نواحی شرقی و جنوبی با شهرستان میانه، در غرب با شهرستان‌های هشترود و بستان‌آباد، و در شمال با شهرستان هریس محدود شده است.