بیرجند، شهرستان
بیرْجَند، شهرستان (County) Birjand
| بیرجند، شهرستان | |
|---|---|
| کشور | پرونده:Flag of Iran.svg ایران |
| استان | خراسان جنوبی |
| بخش | مرکزی، درمیان، و خوسف |
| موقعیت | جنوب شهرستان‌های فردوس و قائنات، غرب مرز افغانستان و شهرستان‌های سربیشه و نهبندان، شمال استان کرمان، و شرق شهرستان طبس در استان یزد، و شهرستان فردوس |
| نوع اقلیم | در نواحیِ کوهستانی، معتدل - در دشت‌های جنوبی و شرقی و نواحی مشرف به کویر لوت گرم و خشک |
| تولیدات و صنایع مهم | غلات، چغندر قند، زعفران، انگور، انواع میوه، تولید قند و شکر |
| شهر ها و آبادی های مهم | اسدیه، خوسف، حاجی‌آباد، گل، مرک، ماژان، علی‌آباد، و امیرآباد |
واقع در مرکز استان خراسان جنوبی، مشتمل بر بخش‌های مرکزی و شاخنات، با مرکزیت اداری شهر بیرجند. این شهرستان، که در عین مرکزیت و ازدحام جمعیتی، کوچک‌ترین شهرستان استان خراسان جنوبی است، در شمال با شهرستان قائنات، در شمال شرقی با شهرستان زیرکوه، در شرق با شهرستان درمیان، در جنوب شرقی با شهرستان سربیشه، در جنوب غربی و غرب با شهرستان خوسف، و در شمال غربی با شهرستان سرایان محدود شده است. شهرستان بیرجند حتی با داشتن کوه‌های نسبتاً بلند، از خشک‌ترین نواحی ایران است و رودخانه‌های آن به خشک‌رودهای متعددی منحصر می‌شود. اقلیم این شهرستان به طور کلی معتدل مایل به گرم و خشک و جمعیت آن 261,364نفر است (1395ش). اساس اقتصاد شهرستان بیرجند بر كشاورزی، دامداری و قالی‌بافی استوار است. غلات، چغندرقند، زعفران، انگور، و انواع میوه از محصولات کشاورزی و تولید قند و شکر از فعالیت‌های صنعتی آن است. مردم این شهرستان به زبان فارسی (گویش بیرجندی) سخن می‌گویند و از لحاظ مذهبی شیعۀ دوازده‌‌امامی‌اند.
دربارۀ وجه تسمیۀ بیرجند نظرات گوناگونی مطرح شده و غالباً این نام را مركب از دو بخش «بیر» و «جند» دانسته‌اند. جَند معرب واژۀ كند و یا تلفظی دیگر از آن و به معنی «شهر» است. اما دربارۀ معنی پارۀ نخست یعنی «بیر» اختلاف نظر وجود دارد و آن را به معنی «نصف»، «بلند»، «توفان» و یا صورتی از «بئر» عربی به معنی چاه دانسته‌اند. در اولین تقسیمات کشوری دورۀ رضاشاه (1316ش) نام ولایت قاینات به شهرستان بیرجند تغییر کرد و یکی از هفت شهرستان استان نهم (خراسان) شد و شهر بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان تعیین گردید. در این دوره بیرجند بزرگ‌ترین شهرستان استان خراسان بود. در سال ۱۳۵۸ش، بخش قائنات از این شهرستان جدا شد و به صورت شهرستان درآمد؛ در سال ۱۳۶۸ش بخش نهبندان، در سال ۱۳۸۱ش بخش سربیشه، در سال ۱۳۸۴ش بخش درمیان و نهایتاً در سال ۱۳۹۰ش بخش خوسف از این شهرستان جدا شده و به شهرستان‌های مستقلی ارتقاء یافتند؛ تا بدین ترتیب بیرجند به کوچک‌ترین شهرستان خراسان جنوبی تبدیل شد.