زیرکوه، شهرستان
| زیرکوه، شهرستان | |
|---|---|
| استان | خراسان جنوبی |
| بخش | بخش‌های مرکزی، زهان و شاسکوه |
| جمعیت | 40,155نفر (1395ش) |
| موقعیت | شمال شرقی استان خراسان جنوبی |
| نوع اقلیم | نیمۀ غربی: معتدل مایل به گرم و نیمه‌خشک؛ نیمۀ شرقی: گرم و خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | ۱,330متر |
| برخی بناها | مسجد جامع روستای افین؛ مسجد جامع شهر زهان؛ قلعۀ حسن بايخان شاهرخت |
| نام لاتین | Zirkuh |
| شهر ها و آبادی ها | شهرهای حاجی‌آباد، زهان، آبیز |
زیرکوه، شهرستان (County) Zirkuh
واقع در شمال شرقی استان خراسان جنوبی، به مرکزیت شهر حاجی‌آباد. در اوائل سال 1391ش بنابر مصوبۀ هیأت دولت در جلسۀ 5 آبان 1390ش، با انتزاع بخش زیرکوه و روستاها و مناطقی از شهرستان قائنات، تشکیل شده است. با وجود سابقۀ سکونت جوامع انسانی در این منطقه از دوره‌های پیش از تاریخ و کشف آثاری از آن دوره‌ها، شروع رونق آن را باید از زمان حضور پارتیان و قدرت‌گیری اشکانیان دانست. در دورۀ بعد (حکومت ساسانیان) و خاصه پس از اسلام تا اواخر دورۀ صفوی، سرتاسر آبادی‌های استان فعلی خراسان جنوبی و بخشی از خراسان رضوی ذیل ناحیه/ولایتِ تاریخی قهستان و در تابعیت آن بوده‌اند. برخی از آبادی‌های منطقۀ زیرکوه به دلایل مختلف (از جمله دروازۀ جادۀ مواصلاتی ایران با هند و چین بودن) در تمام دورۀ شکوه قهستان رونق فراوانی داشته‌اند و ذکر نام این آبادی‌ها در منابع تاریخی و وجود آثار تاریخی برجا مانده از آنها مؤید این مسأله است. از اواخر دورۀ صفویه با شکل‌گیری ولایت قائنات (که شامل گسترۀ خراسانی جنوبی کنونی بوده)، منطقۀ زیرکوه در محدودۀ آن قرار داشته است. در دورۀ معاصر و با ایجاد استان خراسان، زیرکوه یکی از دهستان‌های بخش قائن شهرستان بیرجند بود. در اواخر سال 1358ش با انتزاع بخش قائن از بیرجند، دهستان زیرکوه از توابع شهرستان قائنات شد. در سال 1368ش بخش زيركوه در شهرستان قائنات ایجاد شد. در همان سال دهستان زهان از بخش زيركوه منتزع و به بخش مركزی قائنات الحاق گردید. در سال 1381ش بخش زهان در شهرستان قائنات تشکیل شد. در سال 1383ش با تقسیم خراسان به سه استان، زیرکوه همچنان یکی از بخش‌های شهرستان قائنات در استان خراسان جنوبی بود. و نهایتاً، همچنان که در ابتدا ذکر شد، این بخش به انضمام بخش زهان و با تغییراتی داخلی، در ماه‌های آغازین سال 1391ش به شهرستان ارتقاء یافت.
شهرستان زیرکوه متشکل است از 3 بخش، 6 دهستان (با بیش از 110 روستای مسکونی) و 3 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های زیرکوه و پترگان[۱]، به مرکزیت شهر حاجی‌آباد)، بخش زهان[۲] (مشتمل بر دهستان‌های زهان و افین[۳]، به مرکزیت شهر زهان)، و بخش شاسکوه[۴] (مشتمل بر دهستان‌های شاسکوه و بهناباد، به مرکزیت شهر آبیز). شهرهای حاجی‌آباد، زهان و آبیز به ترتیب در سال‌های 1378، 1383 و 1396ش ایجاد شده‌اند. براساس سرشماری سراسری سال 1395ش جمعیت شهرستان زیرکوه 40,155نفر است؛ طبق اطلاعات مرکز آمار ایران و براساس سرشماری مذکور، حدود 18درصد ساکنان شهرستان شهرنشین و نزدیک به 82درصد روستانشین و عشایر بوده‌اند. شهرستان زیرکوه در شمال با شهرستان خواف (در استان خراسان رضوی)، در غرب با شهرستان قائنات، در جنوب غربی با شهرستان بیرجند، در جنوب با شهرستان درمیان، و در شرق و در مجاورت دهستان پترگان (با مرزی به طول 116کیلومتر) با کشور افغانستان محدود شده است.
شهرستان زیرکوه با حدود 6,427کیلومترمربع وسعت و متوسط ارتفاع ۱,330متر از سطح دریا، در نیمۀ غربی آب و هوای معتدل مایل به گرم و نیمه‌خشک و در نیمۀ شرقی آب و هوای گرم و خشک دارد. بیشتر این شهرستان دشت و اراضی کویری است و به خاطر شرایط اقلیمی، جریان آب سطحی (رودخانۀ) دائمی در آن وجود ندارد. آب کشاورزی شهرستان عمدتاً از طریق قنات‌ها و چاه‌های عمیق تأمین می‌شود. کوهستان‌های شاسكوه و آهنگران با جهت شمالی جنوبی در فاصلۀ بین دو شهرستان قائنات و زیرکوه قرار دارد. كوه‌های سه‌پستان، آهنگران، كازكان[۵] و اردكول[۶] مهم‌ترین ارتفاعات این کوهستان‌ها هستند كه بلندترين قلۀ آنها كوه سه‌پستان با ارتفاع 2,731متر است. رودخانه‌های فصلی شوشک[۷]، رباط، لونک[۸]، گز، گزخت[۹] و گرماب[۱۰] از ارتفاعات شاسکوه و آهنگران سرچشمه می‌گيرند. سدی بر روی رودخانۀ گزخت ساخته شده كه آب آن از طريق آبراهه‌هایی مزارع پیرامون را آبیاری می‌کند. علاوه بر این، در مسیر بیشتر جریانات سطحی که از مناطق کوهستانی غربی شهرستان سرچشمه می‌گیرند بندهای خاکی ایجاد گردیده که در آبیاری مزارع نقش مهمی دارند. بخش شرقی شهرستان که در مجاورت کشور افغانستان قرار دارد به طور کلی بیابانی و فاقد کوهستان است. در این قسمتِ شهرستان یک گذرگاه مرزی و بازارچۀ يزدان (در حد فاصل بین ولایت‌های هرات و فراه در آن سوی مرز) وجود دارد که جز مسیر عبور و مرور، محل دادوستد بین ایرانیان و اهالی افغانستان بوده است. حدود 80درصد جمعیت زیرکوه شیعۀ دوازده‌امامی و باقی سنی حنفی‌اند و همه به زبان فارسی (گویش خراسانی) سخن می‌گویند. شغل عموم آنها کشاورزی و مهم‌ترین محصولات آنها زرشک، عناب، زعفران، آلو، پسته، انگور، محصولات جالیزی و گندم و غلات است. شهرستان زیرکوه در کنار قائنات یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندکان زرشک در ایران است.
برخی از آثار تاریخی شهرستان: مسجد جامع روستای افین مربوط به دورۀ تیموریان؛ رباط زردان در روستایی به همین نام مربوط به دورۀ صفوی؛ مسجد جامع شهر زهان مربوط به دورۀ قاجار؛ قلعۀ حسن بايخان شاهرخت در دهستان پترگان و در سه كيلومتری شمال روستای شاهرخت[۱۱] مربوط به دورۀ سلجوقیان.