امامزاده عبدالله و عبیدالله (دماوند)
بنای آرامگاهیِ کهن در شهر دماوند، متعلق به دورۀ ایلخانان، اواسط سدۀ 7ق یا اوائل سدۀ 8ق. بقعه را که در ضلع شمالی شهر دماوند و در محلۀ درویش قرار دارد، مدفن دوتن از نوادگان امام موسی کاظم می‌دانند. مجموعۀ امامزاده، علاوه بر بنای بقعه، شامل مسجدی در ضلع شمالی (متعلق به دورۀ قاجار) و تكیه‌ای (مربوط به دورۀ متأخر) در ضلع جنوبی آن است. بقعه با مصالحی از جنس آجر و ملات گچ ساخته شده و نمای بیرونی آن به صورت پره‌دار است كه گنبد هرمی دوپوشی آن را در برگرفته است. تزئینات کلی بقعه شامل گچ‌بری و كاشی‌كاری در نمای داخل و خارجی است.
| امامزاده عبدالله و عبیدالله (دماوند) | |
|---|---|
| نام فارسی | امامزاده عبدالله و عبیدالله (دماوند) |
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| موقعیت | شمال شهر دماوند، در محلۀ درویش |
| کاربری | زیارتگاهی |
| مشخصات معماری | بنایی برج‌مانند با گنبد هرمی و مسجد و تکیۀ الحاقی |
| زمان ساخت | دورۀ ایلخانان |
این بنا از زمان حکومت قاجار چندین بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته، اما امروزه مسدود شدن کانال‌های رطوبت، باعث بروز آسیب‌های جدی به کتیبه‌های باارزشی که در داخل بنا بوده شده و علاوه بر این، تخریب‌هایی نیز در نمای بیرونی بقعه رخ داده و همچنین کل بنای برج‌مانند بقعه به یک سمت کج شده است. بنای امامزاده که در سال ۱۳۵۱ش و به شمارۀ ۹۲۲ به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت شده، هم‌اکنون به دلیل بی‌توجهی ادارۀ اوقاف و امور خیریۀ شهرستان دماوند که از موقوفات امامزاده عواید قابل توجهی نیز دارد، به شکل پرشتابی در خطر فروریختن و تخریب کلی و عمومی است.
راهروی باریک و سرپوشیده‌ای، مسجد را با ورودی شمالی برج مرتبط می‌سازد. در غرب محوطه سردری به نسبت وسیع با در چوبی قدیمی کنده‌کاری شده قرار دارد که از آثار دورۀ صفویه است و ارتباط با حسینیه (تکیۀ) بقعه را برقرار می‌کند.
مشخصات معماری
نقشۀ بنا از خارج دندانه‌دار (مضرّس) با 33 لبه و در داخل هشت‌وجهی است و بر روی هریک از اضلاع هشت‌گانه، یک فررورفتگی به نسبت عمیقِ طاقدار، با عمقی حدود 25 سانتیمتر، ساخته شده است. عرض یا دهانۀ طاق‌نماها اندکی از عرض اضلاع کوچک‌تر بوده و هریک از آن‌ها درون قاب مستطیل‌شکل کم‌عمقی محاط هستند. این طاق‌نماها که از روی کف آغاز شده‌اند، به صورت یکنواخت تقریباً در تمامی ارتفاع تا زیر گنبد گسترش یافته‌اند. در این قسمت و بر بالای طاق‌نماها یک جفت قاب مستطیل‌شکل کم‌عرض و مقعر در دو طبقه با طرح یک گیلویی سادۀ هشت‌وجهی، بدنۀ اصلی برج را خاتمه می‌دهد که به عنوان پایه‌ای برای گنبد است. در بنای برج، طرح‌های ویژه‌ای دیده می‌شود که از آن جمله وجود هشت نورگیر در قسمت استوانه‌ای نمای خارجی آن است. از خارج، برج بر روی پایه‌ای مدور و آجری بنا شده است. در حال حاضر تنها یک ردیف از آجرهای بالای سطحِ کف مشهود است که احتمالاً مربوط به بالا آمدن تدریجی سطح کف محوطۀ بنا باشد. نوک پره‌ها (دندانه‌ها) با محیط ازاره مماس است و پره‌ها تا ارتفاع 8.70 متری بالا می‌آیند و در این‌جا با طاق‌نماهای پیوسته، به هم متصل می‌شوند. بالای این نقطه تا پایۀ سقف که حدود 1.90 متر ارتفاع دارد، برج مدور می‌شود. در این بخش، هشت نورگیر تعبیه شده است. از میان برج‌های آرامگاهی شناخته شده، تنها برج مهماندوست دامغان، در این طرح خاص با این بنا شباهت دارد. در برج دماوند، سردر ورودی اصلی در ضلع شمالی واقع شده. این ورودی نسبتاً کوچک، تنها در عرض یک‌پره یا دندانه و بخشی از اضلاع جانبی دو پرۀ مجاور گسترش یافته است. این در، کوتاه است و با یک قاب یا صفحۀ چهارگوش در بالا تزئیین یافته و در محل اتصال پره با این قاب، یک قوس سه‌برگه جایگزین شده است. علاوه بر این در، در سمت جنوب و مقابلش، دهانه‌ای در محدودۀ سه پره باز شده که به طور کامل، یکی از اضلاع هشت‌گانۀ داخلی را در بر می‌گیرد. دهانۀ مزبور با شبکۀ چهارگوش چوبی گره‌چینی شده، درون یک قاب گچی مسدود محاط گشته است. بر روی شبکۀ مذکور، در نمای خارجی، نورگیر مستطیل‌شکلی است که به فضای داخل باز می‌شود. قرینۀ این نورگیر، در نمای داخلی به صورت طاقچه‌ای بر روی سردر ورودی اصلی ساخته شده است.
گنبد بقعه از نوع دوپوسته است. گنبد داخلی بر روی نقشۀ هشت‌وجهی داخلی استقرار یافته و پوشش خارجی در وضعیت فعلی، هرمی و دارای 30 ترک است که بر روی بخش استوانه‌ای انتهای برج برپا شده است. تمامی بخش استوانه‌ای نمای خارجی برج و سطح گنبد، با کاشی نرۀ فیروزه‌ای پوشش داده شده است. شکل فعلی گنبد، مربوط به تعمیراتی است که در اواخر دورۀ پهلوی بر روی آن انجام پذیرفته است. پیش از این بر روی شکل قدیم گنبد در زمان فتحعلی‌شاه قاجار و همچنین در سال 1345 تعمیرات مختصری صورت گرفته است.
درون آرامگاه آثار دو قبر چسبیده به هم كه هریك دارای معجر جداگانه‌ای است، دیده می‌شود. بقعه دارای کتیبه‌های چندی بر روی صندوق‌های چوبی و بر دیواره‌های بناست.