احزاب ملی گرای ایران
احزاب ملّی‌گرای ایران
احزابی با نگرش ملی‌گرایانه و عمدتاً با تکیه بر حفظ وحدت و تمامیت ملی در ایران. نخستین احزاب ملی ایران، همچون احزاب چپ، ریشه در انجمن‌های مشروطه‌خواه، به‌ویژه انجمن مخفی داشت. حزب اجتماعیون اعتدالیون را که در کنار حزب دموکرات عامیون یکی از دو حزب اصلی مشروطه‌‌خواهان بود، شاید بتوان پیش گام احزاب سیاسی ملیگرا دانست. اندیشه و مرام این حزب، تلفیقی از تمایلات آزادی‌خواهانه، قانون‌طلبانه، ناسیونالیستی با تعلقات دینی و مذهبی بود و در آن ملّیون روشنفکر و آزادی‌خواه در کنار رجال مذهبی و علمای دینی گرد آمده بودند. از این‌‌رو تفکیک احزاب ملی و مذهبی در نخستین دورۀ تحزیب در ایران (عصر مشروطه) چندان مفهومی نداشت و سخن از دو دسته احزاب ملی و مذهبی، در دورۀ بعدی تحزیب (دهۀ۱۳۲۰)، مصداق می‌یابد. جز برخی احزاب چپ و مشخصاً حزب توده از یک‌سو و بعضی احزاب اسلام‌‌گرا همچون فداییان اسلام از سوی دیگر، تقریباً همه احزاب دهۀ ۱۳۲۰ برمبنای گرایش‌ها و احساسات ناسیونالیستی اعم از معتدل یا افراطی شکل گرفتند و مقولاتی چون ملت یا مردم و میهن یا وطن نقش اصلی در مرامنامه‌ها، برنامه‌ها، آرمان‌ها و شعارهای آن‌ها داشت. شماری از احزاب سیاسی ملی، مشخصاً ناسیونالیست بودند و برخی تلفیقی از ناسیونالیسم و گرایش‌های چپ، ناسیونالیسم و تمایلات مذهبی یا هر سه جریان فکری محسوب می‌شدند. حزب ایران، حزب استقلال، حزب پیکار، حزب میهن‌پرستان، حزب میهن، حزب وحدت ایران، حزب اتحاد ملی، حزب وطن، حزب ارادۀ ملی، حزب ملت ایران، حزب زحمتکشان ملت ایران و بسیاری احزاب کوچک‌تر، مجموعۀ متنوعی از احزاب ملی یا ناسیونالیستی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ محسوب می‌شوند. حزب آریا، حزب سومکا، حزب امکا و حزب پان‌ایرانیست در شمار احزاب ناسیونالیستی افراطی این دوره بودند. حزب زحمتکشان ملت ایران (نیروی سوم) از احزاب سیاسی با تلفیقی از گرایش‌های ملی (ناسیونالیستی) و چپ (سوسیالیستی) بود. جمعیت خداپرستان سوسیالیست و جمعیت آزادی مردم ایران نیز در زمرۀ احزابی بودند که تلفیقی از هر سه جریان فکری ملی، چپ و مذهبی را در خود داشت. با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ احزاب ملی نیز همچون سایر احزاب سیاسی با سرکوب و منع و توقف فعالیت روبه‌رو شدند. احزاب ایران، ملت ایران و نیروی سوم که تا پیش از کودتا بزرگ‌ترین و فعال‌ترین ائتلاف حزبی کشور با نام «جبهۀ ملی ایران» را تشکیل می‌دادند، پس از کودتا هم در قالب تنها تشکل سیاسی فعال علیه کودتا با عنوان نهضت مقاومت ملی به فعالیت‌های سیاسی مخفی روی آوردند. جمعیت آزادی مردم ایران نیز که از احزاب عضو جبهۀ ملی بود، با نام حزب مردم ایران در نهضت مقاومت ملی عضویت یافت. در مقطع کوتاه سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ فضای آزاد زودگذری فراهم شد که بار دیگر برخی احزاب ملیگرا مجال فعالیت یابند. حزب ایران، حزب ملت ایران، حزب مردم ایران و نیروی سوم، با نام جدید جامعۀ سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران، ازجملۀ این احزاب بودند که برخی مشخصاً ناسیونالیستی و بعضی تلفیقی از گرایش‌های ناسیونالیستی و سوسیالیستی محسوب می‌شدند. جمعیت نهضت آزادی ایران نیز که در این دوره تشکیل شد، در زمرۀ احزاب ملی و هم درشمار احزاب مذهبی ملیگرا قرار داشت. در آستانۀ انقلاب اسلامی، شماری از هر سه دسته احزاب ملی، مذهبی و چپ تجدید حیات یافتند یا فعالیت‌های خود را از سر گرفتند. احزاب و گروه‌های متعدد جدیدی نیز دور دو طیف حزبی مذهبی و چپ پدید آمدند؛ اما احزاب ملی عمدتاً به احزاب و تشکل‌های پیشین محدود مانده و مشخصاً در قالب احیای جبهۀ ملی ایران با نام جبهۀ ملی چهارم ظاهر شدند.