ترجمه آثار مولوی

رینولد نیکلسون

آنه ماری شیمل

گولپینارلی

کلمن بارکس

ترجمه‌ی آثار مولوی

ترجمه‌ی آثار مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (معروف به مولوی و رومی) به زبان‌های دیگر. با اطلاع از این که آثار اصلی مولوی در وهله‌ی نخست شامل مثنوی معنوی و دیوان کبیر (دیوان غزلیات شمس یا کلیات شمس تبریزی) و در وهله‌ی بعد شامل دو اثر منثور فیه مافیه و مجالس سبعه می‌شود، در این مقاله گزارشی مفصل از فهرست ترجمه‌های این چهار کتاب ارائه می‌شود. گفتنی است که در این گزارش به ترجمه‌های جزئی و مختصر یا نمونه‌ی آثاری که در نشریات و جنگ‌های ادبی آمده یا پژوهش‌هایی که درباره‌ی زندگی، آثار و افکار مولانا شده توجهی نمی‌شود؛ مگر آثار خیلی شاخص و طراز اولی چون شکوه شمس (از آنه ماری شیمل) که خود از منابع اصلی نویسنده در تهیه‌ی و تالیف این مقاله بوده‌اند. همچنین باید توجه داشت که ترجمه‌های زیادی نیز به صورت کلی یا جزئی از هریک از آثار مولوی در زبان‌های مختلف (خاصه ترکی و زبان‌های رایج در پاکستان و هند) صورت گرفته که به دلیل منتشر نشدنشان غالبا در این مقاله به آن‌ها اشاره‌ای نمی‌شود.

اگرچه نخستین ترجمه‌های آثار مولوی و خاصه مثنوی از حدود دو سده‌ بعد از درگذشت وی (میانه‌های قرن 9هجری/ اواسط قرن 16 میلادی) به ترکی و در عثمانی صورت گرفته، اما از نیمه‌ی دوم قرن 19 میلادی به این سو، ترجمه‌ها و پژوهش‌های افرادی چون نیکلسون، آربری، وینفیلد به انگلیسی، آنه ماری شیمل به آلمانی، عبدالباقی گولپینارلی به ترکی و ادیب فیروزشاهی به سندی در معرفی وی به ملت‌های دیگر نقش مهمی داشته است.

اولین ترجمه‌ی اشعار مولوی به انگلیسی در امریکا توسط رالف والدو امرسن در سال 1867 صورت گرفته و طی دهه‌های 1970 و 1980 نیز اشخاصی چون رابرت دانکن، دانیل لایبرت و دیوید مارتین ترجمه‌هایی عرضه کرده‌اند. با این حال از دهه‌ی 1980 میلادی با ترجمه‌های کلمن بارکس به انگلیسی، شعر مولانا در غرب و خاصه امریکا شهرت زیادی یافت. کلمن با زبان فارسی آشنایی ندارد و ترجمه‌های او به واسطه‌ی ترجمه‌های پیشین نیکلسون و آربری صورت گرفته است. نخستین ترجمه‌ی او از اشعار مولوی کاری بود که در سال 1981م به صورت مشترک با رابرت بلای با عنوان شب و خواب منتشر کردند. بعد از آن بلای در سال 1986 دفتر دیگری را با عنوان وقتی انگور شراب می‌شود ارائه کرد. پس از این ترجمه‌ی اخیر، بارکس نیز چندین ترجمه از شعرهای مولوی ترتیب داد که بلای آن‌ها را در جنگ‌های مختلف منتشر کرد. مجموع ترجمه‌های بارکس از اشعار مولانا که باید آن‌ها را بازنویسی دانست شامل 20 عنوان کتاب می‌شود که تا سال 2014م بالغ بر 2 میلیون نسخه از آن‌ها در سراسر دنیا فروخته شده و به 23 زبان دیگر ترجمه شدند. تاثیر ترجمه‌های وی آن قدر بود که یونسکو سال 2007 میلادی را سال مولانا نامید و سال پیش‌ترش نیز وی با سفری که همراه بلای به ایران داشت موفق به دریافت دکترای افتخاری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد.

اگرچه آثار مولوی تاکنون به نزدیک 30 زبان پرکاربرد (از جمله زبان‌های ترکی، عربی، انگلیسی، آلمانی، سوئدی، ایتالیایی، فرانسوی، ژاپنی، آلبانی، اسپانیایی، ترکمنی، اسپانیایی، اردو، قزاقی، ازبکی، تاجیکی، چینی، یونانی، روسی، مالایی، ترکی آذربایجانی، کردی، سواحیلی، بوسنیایی، هلندی و قرقیزستانی) ترجمه شده، با این حال ما به دلایلی (از جمله عدم دست‌رسی به منابع متعدد و مختلف) در انتها صرفا به بخشی از این ترجمه‌ها اشاره می‌کنیم.

ترجمه‌ها:

1 یوزف فون هامر پورگشتال (اتریشی/ 1774- 1856م)؛ کتاب ادعیه‌ی درویش: ترجمه‌ی آلمانی تعداد اندکی از غزل‌های دیوان کبیر.

2 فون روزن تسوایگ شوانو/ اتریشی؛ گزیده‌هایی از دیوان جلال‌الدین رومی (1838م): ترجمه به آلمانی.

3 گئورگ روزن/ آلمانی؛ ترجمه‌ی بخشی از دفتر اول مثنوی (1849م): ترجمه‌ی آلمانی.

4 فردریش روزن/ آلمانی؛ چاپ دوم ترجمه‌ی دفتر اول مثنوی (گئورگ روزن) با مقدمه‌ی فردریش روزن (1913م).

5 ژ کریستوفر بورگل/ آلمانی؛ گلچین ادبی: ترجمه‌ی منظوم تعدادی از غزلیات مولانا با تفسیر به آلمانی.

6 آنه ماری شیمل/ آلمانی؛ شکوه شمس: بررسی افکار و حالات مولانا به آلمانی.

7 آنه ماری شیمل؛ نوای نی (1948م): ترجمه‌ی گزیده‌ای از غزلیات مولانا به آلمانی.

8 آنه ماری شیمل؛ گفتار جلال‌الدین رومی (والدورف- 1949): ترجمه به آلمانی.

9 آنه ماری شیمل؛ منتخباتی از دیوان اشعار مولانا جلال‌الدین رومی (اشتوتگارت- 1964): ترجمه به آلمانی با شرح و تفسیر اشعار.

10 فردریش روکرت (آلمانی/ 1788- 1866م)؛ غزلیات: ترجمه‌ی آلمانی 44 غزل مولانا.

11 فردریش روکرت؛ مجموعه‌ی دوم غزلیات (طبع 1836م): ترجمه‌ به آلمانی.

12 عبدالله دهلوی؛ ترجمه‌ی مثنوی به نظم اردو (1182ق).

13 شاه مشتاق؛ ترجمه‌ی مثنوی به نظم اردو (کلکته- 1261ق).

14 عبدالله اختر؛ ترجمه‌ی مثنوی به اردو (1883م).

15 منشی مستعان علی (معروف به شاه مستعان)؛ باغ ارم: ترجمه‌ی مثنوی به نظم اردو (بمبئی- 1269ق).

16 مولانا ابوالحسن (عبدالحسین) ابن مفتی الهی بخش کاندهلوی؛ مجمع فیض‌العلوم: ترجمه‌ی دفتر اول مثنوی به اردو (کانپور- 1319ق).

17 غلام حیدر گوپاموی؛ شجره‌ی معرفت (طبع لکنهو): ترجمه‌ی منظوم گزیده‌ای از مثنوی به اردو در سال 1298ق.

18 پیر غلام دستگیر؛ حکایات مثنوی مولانا روم: ترجمه به اردو (لاهور- 1960م).

19 عبدالمجید خان؛ بوستان معرفت: ترجمه‌ی مثنوی به اردو (لکنهو- 1895).

20 سید مظاهر حسن الامر دهلوی؛ ترجمه‌ی مثنوی به اردو.

21 عبدالرحمن راسخ دهلوی؛ ترجمه و شرح مثنوی به اردو (طبع 1315ق).

22 پیرزاده محمد حسین عارف مهمی (م 1346ق)؛ عقد گوهر (به اردو: موتیون کاهار): ترجمه‌ی منظوم 100 حکایت مثنوی به اردو (لاهور- 1318ق).

23 ؟؛ کشف‌العلوم: ترجمه و شرح مثنوی به اردو (مرادآباد- 1320ق).

24 مظفر بنی؛ ناله‌ی مضطر (یا: تحفه‌ی مظفر): ترجمه‌ی منظوم بخشی از مثنوی به اردو (دهلی- 1323ق).

25 عبدالله خان عسکری؛ شرح حقیقی: ترجمه‌ی منظوم مثنوی به اردو (1339ق).

26 محمد نذیر عرشی نقشبندی مجددی؛ مفتاح‌العلوم: ترجمه و شرح مثنوی به اردو (دهلی- چاپ ششم: 1379ق).

27 آغا بیداربخت؛ ترجمه‌ی مثنوی به اردو.

28 عاشق حسین سیماب صدیقی اکبرآبادی (م 1370ق)؛ الهام منظوم: ترجمه‌ی منظوم 6 دفتر مثنوی به اردو (لاهور 1347 تا 1350ق).

29 اشرف علی تهانوی (م 1362ق)؛ کلید مثنوی: ترجمه و شرح ابیات مهم مثنوی به اردو (دیوبند- 1360ق).

30 محمد یوسف علیشاه چشتی نظامی؛ پیراهن یوسفی: ترجمه‌ی مثنوی به نظم اردو (لکنهو- 1889م).

31 میرزا نظام شام لبیب؛ حکایات رومی: ترجمه‌ی حکایات مثنوی به اردو (دهلی- 1945م).

32 عبدالله عسکری؛ مشرح و منظوم: ترجمه‌ی بخشی از دفتر اول مثنوی به نظم و شرح آن به نثر اردو (لاهور- 1368ق).

33 اسلم رازی؛ بحرالعلوم: ترجمه و گزارش دفتر پنجم مثنوی به اردو (لاهور- 1374 یا 1375ق).

34 مفتی جلال‌الدین احمد امجدی؛ گلدسته‌ی مثنوی: ترجمه‌ی منتخبی از مثنوی به اردو در سال 1378ق (مریدکی- فاقد سال چاپ).

35 برکت علی؛ خلاصه‌ی مثنوی: ترجمه و گزارش به اردو. این کتاب با تجدید نظر سیدمحمد خلیل‌الرحمن نگینوی چاپ شده است (لاهور- 1380ق).

36 طالب هاشمی؛ حکایات رومی: ترجمه‌ی حکایت‌هایی از مثنوی به اردو (لاهور- 1967م).

37 مقبول جهانگیر؛ حکایات رومی: ترجمه‌ی گزیده‌ی حکایت‌های مثنوی به اردو (لاهور).

38 غلام جیلانی برق؛ دانش رومی و سعدی: ترجمه‌ی حکایت‌های مثنوی و سعدی به اردو (1968م).

39 قاضی سجاد حسین؛ ترجمه و تحشیه‌ی مثنوی: به اردو (چاپ دهلی- 1967/ چاپ پاکستان- 1978م).

40 شفیقی عهدپوری؛ ریاض‌العلوم: ترجمه‌ی دفتر اول مثنوی به نثر اردو (لاهور).

41 خورشید انورجیلانی؛ رموز معرفت: شرح 1700 بیت از مثنوی به اردو.

42 میر ولی‌الله ایبت‌آبادی؛ شرح منتخب مثنوی به اردو.

43 حکیم محمد اختر؛ ترجمه و شرح هفتصد و هشتاد بیت از دیوان شمس به اردو (کراچی).

44 عبدالرشید تبسم؛ ترجمه‌ی فیه مافیه به اردو.

45 سید عبداللطیف؛ ترجمه‌ی احادیث مثنوی (پژوهش بدیع‌الزمان فروزانفر) به اردو (لاهور).

46 جیمز ردهاوس؛ ترجمه‌ی دفتر اول مثنوی به نظم انگلیسی (لندن- 1881م).

47 وینفیلد؛ اشعار روحانی مولانا جلال‌الدین رومی: ترجمه‌ی خلاصه‌ی شش دفتر مثنوی به نظم و نثر انگلیسی (لندن- 1887م).

48 وینفیلد؛ تعالیم مولوی (این کتاب با ترجمه‌ی اسماعیل دولتشاهی در سال 1363ش در تهران منتشر شده است).

49 ویلسون؛ ترجمه‌ی دفتر دوم مثنوی به نثر انگلیسی.

50 ویلسون؛ تفسیر و شرح دفتر دوم مثنوی به انگلیسی (این کتاب به همراه کتاب دیگر ویلسون، در دوجلد در سال 1910م/ لندن چاپ شده است).

51 رینولد الین نیکلسون؛ تصحیح و متن مثنوی و شماره‌گذاری ابیات (به فارسی).

52 رینولد الین نیکلسون؛ ترجمه‌ی متن مثنوی به انگلیسی در 3 جلد.

53 رینولد الین نیکلسون؛ تفسیر مثنوی به انگلیسی. این بخش از پژوهش نیکسون به همراه متن مصحَح مثنوی و ترجمه‌اش بین سال‌های 1925 تا 1940م در 8 جلد، در لیدن چاپ و تاکنون در چندین نوبت نیز تجدید چاپ شده است.

54 رینولد الین نیکلسون؛ رومی: شاعر و عارف. این کتاب مشتمل است بر: ترجمه‌ی 112 قطعه از مثنوی، پنج غزل از دیوان کبیر، دو بخش از فیه مافیه (با شرح و حواشی همه) به علاوه‌ی شرح احوال مولوی به انگلیسی (1950م). این اثر توسط اوانس اوانسیان با عنوان مقدمه‌ی رومی و تفسیر مثنوی معنوی به فارسی برگردانده و در چند نوبت در تهران چاپ شده است.

55 رینولد الین نیکلسون؛ داستان‌های عرفانی: ترجمه‌ی 51 قطعه از مثنوی به انگلیسی (لندن- 1931م).

56 ؟؛ ترجمه‌ی مثنوی به انگلیسی در 5 جلد (لندن- دانشگاه کمبریج): این اثر بین سال‌های 1926 تا 1940م چاپ شده است.

57 محمد امین؛ ترجمه‌ی مثنوی به انگلیسی (لاهور- 1946).

58 برگزیده‌ی اشعار دیوان شمس تبریزی: متن دوزبانه‌ی فارسی- انگلیسی 48 غزل از دیوان کبیر (انگلیس).

59 رینولد الین نیکلسون؛ منتخباتی از دیوان شمس تبریزی (1898م). این کتاب توسط مجید روشنگر در سال 1358 با عنوان قحط خورشید در تهران چاپ شده است.

60 گاربت؛ خورشیدی از تبریز: ترجمه‌ی 24 غزل از دیوان کبیر به نظم انگلیسی (1956م).

61 آرتور جان آربری؛ محاضرات و مذاکرات رومی: ترجمه‌ی فیه مافیه به انگلیسی (لندن- 1961م).

62 آرتور جان آربری؛ ترجمه‌ی منتخب رباعیات مولانا به شعر انگلیسی (لندن- 1949م).

63 آرتور جان آربری؛ اشعار عرفانی مولوی: به انگلیسی (دانشگاه شیکاگو- 1968م).

64 آرتور جان آربری؛ قصه‌هایی از مثنوی: به انگلیسی (لندن- 1961م).

65 رهاتسک؛ داستان‌هایی از مثنوی: ترجمه به انگلیسی (بین سال‌های 1874 تا 1875م).

66 ویلر تگستون؛ آیاتِ غیب: گفتمان‌های جلال‌الدین رومی؛ ترجمه‌ی فیه مافیه به انگلیسی (1994م).

67 قاضی اکرم حسین؛ ترجمه‌ی منظوم دفتر اول مثنوی به بنگالی (کلکته- 1945م).

68 عبدالاکبرخان اکبر عمرزیی؛ ترجمه‌ی منتخب مثنوی به پشتو (پیشاور).

69 سید امام علی‌شاه؛ ترجمه‌ی منظوم مثنوی به پنجابی. بخشی از این ترجمه در هند چاپ شده است.

70 چوهدری محمد افضل خان؛ ترجمه‌ی دفتر اول مثنوی به نثر پنجابی (لاهور).

71 مولوی شاه محمد دین قادری سالکوتی؛ ترجمه‌ی منظوم مثنوی به پنجابی (لاهور- 1939م).

72 بخشی از ترجمه‌های ترکی (اعم از چاپ شده یا نشده):

72- 1) ترجمه‌ای از مثنوی مربوط به میانه‌های سده‌ی 9ق.

72- 2) ترجمه‌ی محمود ثاقب دده از مثنوی (1590م).

72- 3) ترجمه‌ی آزادی از داستان چوپان و شبان مثنوی با عنوان چوپان‌نامه (سده‌ی 11ق).

72- 4) ترجمه‌ای به نظم از سلیمان نحیفی (م 1737م).

72- 5) ترجمه‌ای به نظم از سعید چلبی (1806- 1859م).

72- 6) ترجمان و شرح مثنوی: عابدین پاشا؛ این تفسیر در 6 جلد چاپ شده است (قسطنطنیه- 1305ق).

72- 7) ترجمه‌ای گزارشی از مثنوی توسط تقی منشی ساوجبلاغی با عنوان ترجمه‌ی اتابکیه‌ی اقدسیه (اتمام ترجمه: 1306ق).

72- 8) ترجمه‌ی اشعار غنایی دیوان شمس توسط عبدالباقی گولپینارلی.

72- 9) ترجمه‌ی مثنوی توسط عبدالباقی گولپینارلی در 6 جلد (استانبول- بین سال‌های 1941 تا 1946م).

72- 10) ترجمه و شرح مثنوی شریف (چاپ استانبول- 1906م).

72- 11) ترجمه و شرح مثنوی (استانبول- 1324 تا 1326ق).

72- 12) ترجمه‌ی مثنوی از ولید ایزبودق (با شرح و مقایسه‌ی عبدالباقی گولپینارلی): چاپ اول استانبول، 1942م.

72- 13) مثنوی درسلری از اولغن طاهر: چاپ استانبول، 1949 تا 1950م.

72- 14) ترجمه‌ی دیوان کبیر توسط عبدالباقی گولپینارلی با تعلیقات و حواشی در 4 جلد (استانبول- 1957 تا 1958م).

72- 15) منتخبی از رباعیات مولانا توسط عبدالباقی گولپینارلی (استانبول- 1945م).

72- 16) ترجمه‌ی رباعیات مولانا توسط قره تای (استانبول- 1936م).

72- 17) ترجمه‌ی رباعیات و غزلیات مولانا جلال‌الدین توسط نوری گنج عثمان.

72- 18) ترجمه‌ی فیه مافیه توسط ملیحه انبارجی اوغلو.

72- 19) تصحیح مجالس سبعه با ترجمه‌ی ترکی توسط احمد رمزی آق یورک و ولد چلبی ایزبوداق و به اهتمام فریدون نافذ بیک (این کتاب را توفیق سبحانی به فارسی برگردانده و چاپ شده است).

72- 20) ترجمه‌ی شرح احوال مولانا (پژوهش بدیع‌الزمان فروزانفر) توسط فریدون نافذ اوزلوق.

72- 21) ترجمه‌ی مثنوی با تفسیری مفصل با عنوان فاتح الابیات توسط اسماعیل انقیراوی (طبع 1834م).

73 ترجمه‌ی گزیده‌ی غزلیات مولانا به زبان چکی (1912م).

74 مارینوویچ؛ ترجمه‌ی مثنوی به روسی (سن پترزبورگ- 1917م).

75 آ. استاریکوف؛ ترجمه‌ی تمثیل‌های مثنوی به روسی: نخستین بار در سال 1925م و بعدتر با مقدمه‌های خاورشناس دیگری در دوشنبه و مسکو منتشر شده است.

76 بوگدانوف؛ ترجمه‌ی رباعیات مولانا به روسی (مسکو- 1935م).

77 و. در ژاوین؛ اشعار جلال‌الدین رومی: به روسی (مسکو- 1963م). آ. برتلس بر این ترجمه مقدمه نوشته است.

78 دین‌محمد ادیب فیروزشاهی (م 1973م)؛ اشرف‌العلوم (حیدرآباد- 1960م): ترجمه‌ی تمام مثنوی به نظم سندی در 6 دفتر.

79 محمد احسن چینا؛ ترجمه‌ی مثنوی به نظم سندی.

80 دین‌محمد ادیب فیروزشاهی (م 1973م)؛ چهره‌گشایی مثنوی: ترجمه‌ی رونمای مثنوی به زبان سندی.

81 اکس اریک هرملین؛ ترجمه‌ی بخش‌هایی از مثنوی به زبان سوئدی در چهار جلد (لوند- از 1933 تا 1936م).

82 اشک دالن؛ جلال‌الدین رومی بلخی: ترجمه‌ی بخشی از شعرهای مولوی به سوئدی (2001م).

83 یوسف بن احمد المولوی؛ المنهج‌القوی لطلاب الشریف المثنوی (قاهره- 1872): ترجمه‌ی منثور مثنوی به عربی.

84 عبدالعزیز الجواهر؛ جواهرالآثار فی ترجمه مثنوی مولانا خداوندگار محمد جلال‌الدین البلخی الرومی: ترجمه‌ و تحقیق و تلخیص مثنوی به عربی: این ترجمه‌ی منظوم در سال‌های 1332 تا 1343ش توسط انتشارات دانشگاه تهران در 6 جلد چاپ شده است.

85 شیخ محمد حسین القطیفی (ز 1170ق)؛ ترجمة المثنوی: ترجمه‌ی منظوم مثنوی به عربی.

86 عبدالوهاب عزام؛ فصول من المثنوی (قاهره- 1946م): ترجمه‌ی بخش‌های مشهور مثنوی و دیوان کبیر به عربی.

87 محمد عبدالسلام کفافی (متوفای ۱۹۷۲م)؛ مثنوی جلال‌الدین رومی شاعر الاصوفیه الاکبر: ترجمه‌ و شرح مثنوی به عربی و انتشارش در دو جلد (1966 و 1967م).

88 محمد عبدالسلام کفافی (متوفای ۱۹۷۲م)؛ جلال‌الدین رومی فی حیاته و شعره: زندگی مولانا و منتخباتی از حکمت‌ها و حکایت‌های مثنوی و ابیاتی از دیوان شمس تبریزی و سایر اشعار و آثار نثری وی به عربی.

89 ابراهیم دسوقی شتا؛ ترجمه‌ی مثنوی به عربی در 6 جلد (قاهره- 1988م).

90 ابراهیم دسوقی شتا؛ مختارات من دیوان شمس‌الدین التبریزی: ترجمه‌ی گزیده‌ای از غزلیات شمس به عربی (2000م).

91 عیسی علی العاکوب؛ ترجمه‌ی فیه مافیه به عربی (2002م).

92 عیسی علی العاکوب؛ ترجمه‌ی مجالس سبعه به عربی (2004م).

93 عیسی علی العاکوب؛ ترجمه‌ی رباعیات مولانا به عربی (2004م).

94 ای. اچ. شلبی؛ رباعیات مولانا: ترجمه به فرانسوی (پاریس- 1950م).

95 علی نانوازاده؛ ترجمه‌ی فیه مافیه به کردی (کردستان عراق- 2006م).

96 میر سیدشمس‌الدین حیرت (م 1388ق)؛ ترجمه‌ی دفترهای اول و دوم مثنوی به کشمیری.

97 عبدالاحدجان؛ ترجمه‌ی مثنوی به کشمیری.

98 ساندور کیگل؛ ترجمه‌ی منتخبی از مثنوی به مجاری (بوداپست- 1907م).

99 R. Van Brakell-Buys؛ ترجمه‌ی منتخبی از اشعار مولانا به هلندی (1952م).

منابع:

•  فصلنامه‌ی مترجم: سال بیست و هفتم، شماره‌ی شصت و چهارم

•  جهان ایرانشناسی، شجاع‌الدین شفا؛ تهران: کتابخانه‌ی پهلوی سابق؛ 1348، ج 1

• شکوه شمس: سیری در آثار و افکار مولانا؛ آن ماری سیمل؛ ترجمه‌ی حسن لاهوتی؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی؛ 1367

• ترجمه‌های متون فارسی به زبان‌های پاکستانی، اختر راهی؛ اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان؛ 1365

• فهرست کتاب‌های انگلیسی درباره‌ی ایران، محسن صبا؛ تهران: 1969م

• کتابنامه‌ی مولوی، ماندانا صدیق بهزادی؛ تهران: مرکز خدمات کتابداری با همکاری فرانکلین، 1351
• ماهنامه‌ی وحید: شماره‌ی 91، 1350
• سایت آمازون: amazon.com
• منابع اینترنتی
• ماهنامه‌ی فرهنگ: شماره‌های سال ۱۳۷۲

---