ابرنواختر
اَبَرنواَخْتر (supernova)
انفجار مرگبار ستاره[۱]ای که موقتاً درخشش آن را به ۱۰۰میلیون برابر درخشش خورشید یا بیشتر از آن می‌رساند، به نحوی که برای چند روز یا چند هفته، با درخشندگی کهکشانی کوچک می‌درخشد. تصور می‌شود که، به تقریب، در هر کهکشان[۲] بزرگ، حدود هر ۱۰۰ سال یک‌بار اَبَرنواختری منفجر می‌شود. بسیاری از اَبَرنواختران، و به باور اخترشناسان حدود ۵۰ درصد آن‌ها، در پشت غبار بین ستاره‌ای[۳] مخفی می‌مانند. این نام را اخترشناس سوئیسی، فریتس تسویکی[۴]، و اخترشناس امریکایی زادۀ آلمان، والتر باده[۵]، در ۱۹۴۳م وضع کردند. تسویکی آن‌ها را به دو گونۀ یک و دو تقسیم کرد. ابرنواخترانِ گونۀ یک در سامانه‌های ستارۀ دوتایی[۶] رخ می‌دهند. در این سامانه‌ها سرازیرشدن گاز یک ستاره به درون کوتوله‌ای سفید[۷] موجب انفجار آن می‌شود. اَبَرنواخترانِ گونۀ دو در ستاره‌هایی با ده‌برابر جرم خورشید یا بیشتر دیده می‌شوند، و واکنش‌های هسته‌ای مهارگسیخته‌ای در آخر عمر آن‌ها منجر به بروز انفجار می‌شود. گمان می‌رود که این اَبَرنواختران ستاره‌هایی نوترونی و سیاه‌چاله‌هایی برجا می‌گذارند. گازی که بر اثر این انفجارها فوران می‌کند منابع رادیویی درحال انبساطی، مانند سحابی خرچنگ[۸]، را پدید می‌آورد. اَبَرنواختران منبع اصلی عناصر سنگین‌تر از هیدروژن و هِلیُم‌اند. درخشندگی اَبَرنواختر حداکثر به قدرِ مطلق[۹] مِنهای چهارده تا مِنهای بیست، یعنی به بیش از ۱۰هزار برابر درخشندگی نواختر معمولی، می‌رسد. با پیدایش اَبَرنواختر در هر کهکشان، نور آن در اغلب اوقات، تقریباً با مجموع نور همۀ ستاره‌ها و سحابی[۱۰]های دیگرِ آن سامانه برابری می‌کند یا از آن‌ها نیز فراتر می‌رود. در عین حال، طیف ابرنواختر نشان‌دهندۀ حرکت‌های درونی بسیار شدید است. تاکنون در کهکشان ما بیش از دوازده اَبَرنواخترِ احتمالی، به‌‌صورت منابع رادیویی، شناسایی کرده‌اند که آن‌ها را می‌توان ازجمله «ستاره‌های مهمان[۱۱]» دانست که در سالنامه‌های نجومی چینی‌ها و سالنامه‌های دیگر ثبت شده‌اند. مشهورترین این گونه اَبَرنواختری است که در ۱۰۵۴م، در صورت فلکی ثور[۱۲] نمایان شد و سحابی خرچنگ را برجا گذاشت. اَبَرنواختر دیگری را اخترشناس دانمارکی، تیکو براهه[۱۳]، در ۱۵۷۲ در صورت فلکی ذات‌الکرسی[۱۴] رصد کرد که طی چند روز زهره[۱۵] را تحت‌الشعاع خود قرار داد و در روشنایی روز هم دیده می‌شد. اَبَرنواختر بعدی را ریاضی‌دان و اخترشناس آلمانی، یوهان کپلر[۱۶]، و اخترشناس و فیزیک‌دان ایتالیایی، گالیله[۱۷]، در ۱۶۰۴، در صورت فلکی مار[۱۸] کشف کردند. کشف نخستین اَبرنواختر را، گرچه در آن زمان اَبَرنواختر شناخته نمی‌شد، چینی‌ها در ۱۸۵م ثبت کردند. آخرین اَبَرنواختر کهکشان ما در ۱۶۰۴ دیده شد، اما از آن هنگام تاکنون تعداد زیادی ابرنواختر در کهکشان‌های دیگر مشاهده شده است. در ۱۹۸۷، اَبَرنواختری که با چشم غیرمسلح نیز دیده می‌شد، در اَبر ماژلانی بزرگ[۱۹]، کهکشان کوچکی در همسایگی ما، پدیدار شد.