کتاب مقدس
کتاب مقدس (Bible)
عنوان کلی برای متون مقدس یهودیان و مسیحیان که به دو بخش عهد عتیق یا عهد قدیم مربوط به دین یهودی و عهد جدید مربوط به دین مسیحی تقسیم می‌شود. در تداول فارسی‌زبانان به این مجموعه گاهی تورات و انجیل می‌گویند و از آن‌جا که تورات و انجیل هر دو خود جزیی از عهد عتیق و عهد جدید کتاب مقدس است، آن را می‌توان از مقولۀ اطلاق جزء به کل دانست.
الف) عهد عتیق: مجموعۀ نوشته‌های مقدس یهود که بخش نخست کتاب مقدس فعلی را تشکیل می‌دهد. یهودیان و مسیحیان این مجموعه را وحیانی و نازل‌شده از سوی خداوند به انبیای بنی‌اسرائیل می‌دانند (در مورد نظر اسلام دربارۀ آن ← تورات_در_قرآن). عهد عتیق در فاصله ۱۰۰۰ سال از قرن ۱۲پ‌م تا ۲پ‌م فراهم آمده است و تدوین نهایی آن در حدود قرن ۲م انجام پذیرفته است. زبان اصلی آن عبری است و تنها جزء اندکی از آن به زبان آرامی است. این مجموعه تاریخ جهان را از بدو آفرینش و خلق آدم تا ظهور عیسی مسیح دربر می‌گیرد و در آن تاریخ قوم یهود، سرگذشت انبیاء، احکام و قوانین دینی و شعر و ادب و حکمت و اخلاق و پیشگویی‌ها و سروده‌های مذهبی را ذکر می‌کند و اصول اساسی زندگی را در ارتباط با خدا بازمی‌گوید. پنج صحیفه یا کتاب اول آن (پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثنیه) را به حضرت موسی نسبت می‌دهند که به اسفار خمسه یا تورات مشهور است. تعداد و ترتیب کتاب‌های عهد عتیق برحسب روایات مختلف، متفاوت است. در نزد یهودیان ۲۴ کتاب از اعتبار تام برخوردارند و آنها را وحی مُنزَل می‌دانند. مسیحیان پروتستان هم همین عقیده را دارند. ولی کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌های مسیحی علاوه بر این ۲۴ کتاب، هفت کتاب دیگر را هم معتبر یا به اصطلاح «قانونی» می‌دانند. این هفت کتاب نزد پروتستان‌ها ملقب به «آپوکریف» یا کتب مجعوله است. در این‌جا نخست فهرست کتب مقدس عبری را که یهودیان فلسطینی حدوداً در قرن اول یا اوایل قرن دوم میلادی آن را وضع کردند و نزد یهودیان امروز معتبر شمرده می‌شود و پروتستان‌ها هم از آن پیروی می‌کنند، می‌آوریم و سپس به ذکر کتاب‌های مورد قبول پیروان آیین کاتولیک می‌پردازیم. کتاب مقدس عبری به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: کتب شریعت، کتب انبیا و مکتوبات. کتاب‌های شریعت یا به اصطلاح تورات عبارت‌اند از سفر پیدایش، سفر خروج، سفر لاویان، سفر اعداد و سفر تثنیه. کتب انبیا عبارت‌اند از کتب انبیای متقدم: کتاب یوشع، کتاب داوران، کتاب اول و دوم سموئیل، کتاب اول و دوم پادشاهان؛ کتب انبیای متأخر: اشعیا، ارمیا، حزقیال و کتب انبیای دوازده‌گانه: هوشع،یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حبقوق، صفنیا، حجّی، زکریا، ملاکی. مکتوبات یا نوشته‌های مقدس که شامل آثار متنوع است عبارت‌اند از مزامیر، ایوب، امثال سلیمان، روت، غزلِ غزل‌های سلیمان، جامعه، مراثی ارمیاء، استر، دانیال، عزرا و تواریخ. هفت کتابی که علاوه بر کتاب‌های بالا مورد قبول کاتولیک‌هاست و ترجمه یونانی قدیم آن (معروف به ترجمه هفتادی یا سبعینی) از اعتبار تام برخوردار بوده عبارت‌اند از طوبیا یا طوبیت، یهودیت (= یودیت)، حکمت سلیمان، حکمت یسوع، باروخ و اول و دوم مکابیان. از نظر کلیساهای کاتولیک و ارتدوکس کتاب‌های مزبور که «قانونی ثانوی» نامیده می‌شوند دارای منشأ الهام الهی است.
ب) عهد جدید: بخش دوم کتاب مقدس صرفاً مورد قبول مسیحیان است و طبعاً یهودیان برای آن اعتباری نمی‌شناسند. مجموعۀ کتاب‌های عهد جدید در طی ۳ قرن فراهم آمد و در قرن ۴م صورت نهایی به خود گرفت. عهد جدید کلاً از ۲۷ کتاب یا صحیفه تشکیل شده است و مشتمل بر زندگی و سیرۀ حضرت مسیح، تاریخ صدر مسیحیت و نامه‌ها و رسالات و پیشگویی‌های مختلف است و به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود: اناجیل اربعه، اعمال رسولان، رسالات یا نامه‌ها و مکاشفات یوحنا. انجیل‌های چهارگانه عبارت‌اند از انجیل مَتّی، انجیل مَرْقُس، انجیل لوقا و انجیل یوحنا که در آنها صرفاً سیره حضرت مسیح از تولد تا صعود و رستاخیز آمده است و بشارت رستگاری بشر را می‌دهد. واژه انجیل (برگرفته از واژۀ یونانی اوانگلیون) به معنی مژده و بشارت است. اعمال رسولان شرح ولادت کلیسای مسیحی و سرگذشت و کردار و اعمال دو رسول یا فرستادۀ مسیح یعنی پطرس و پولس را شرح می‌دهد. رسالات مشتمل بر ۲۱ نامه است به قلم پولس رسول و پطرس حواری و دیگر یاران مسیح به اعضای کلیساهای تازه تأسیس‌شده و راهنمایی و دلگرمی‌بخشیدن به آنها. کتاب مکاشفات، یعنی آخرین کتاب عهد جدید، حاوی پیشگویی‌هایی است به قلم یوحنای حواری که از پایان جهان و از غلبۀ نهایی حق بر باطل و استقرار ملکوت الهی در زمین سخن می‌گوید.
ج) ترجمه‌های کتاب مقدس: عهد عتیق نخستین‌بار در قرن دوم پیش از میلاد از زبان عبری به یونانی در اسکندریه مصر انجام پذیرفت و چون می‌گویند ۷۰ تن در این ترجمه شرکت داشته‌اند به ترجمه هفتادی یا سبعینی مشهور است. در جهان اسلام نیز یکی از نخستین ترجمه‌ها به زبان عربی توسط سعدیا بن یوسف فَیّومی (اهل فَیّوم مصر) از علمای یهودی قرن چهارم هجری صورت پذیرفت. در قرن چهار میلادی هیرونوموس قدیس (سنت ژروم) متن کامل کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید) را از عبری و یونانی به زبان لاتینی برگرداند که در تمام دوره قرون وسطا متن مجاز و معتبر کتاب مقدس شناخته می‌شد و هنوز هم کلیسای کاتولیک آن را مقدس می‌شمارد. این ترجمه را «وُلگات» vulgate می‌نامند. ترجمه‌های قدیمی به زبان سریانی و قبطی و آرامی و ارمنی و اسلاوی هم از اعتبار تام برخوردارند. در دوران جدید ترجمه لوتر از کتاب مقدس به زبان آلمانی تحولی اساسی در نثر آلمانی پدید آورد و مورد اقبال کلیسای پروتستان قرار گرفت. مشهورترین ترجمه کتاب مقدس به زبان انگلیسی «ترجمۀ مجاز شاه جیمز» پادشاه انگلستان در قرن هفدهم میلادی است که از آثار کلاسیک زبان انگلیسی به‌شمار می‌رود. دو ترجمه «دوئه» و «تُب» به زبان فرانسه نیز شایان ذکر است. امروزه کتاب مقدس تقریباً به تمام زبان‌های دنیا ترجمه و منتشر شده است. در ایران نخستین‌بار گزیده‌ای از تورات و انجیل در دورۀ ساسانیان به زبان پهلوی ترجمه شد. ترجمه‌ای از مزامیر داود هم به زبان پهلوی موجود بوده است. ظاهراً اولین ترجمه کتاب مقدس به زبان فارسی در قرن ۷ق انجام پذیرفت. در دورۀ اکبرشاه از پادشاهان تیموریان هند در قرن ۱۰ق نیز گزیده‌ای از کتاب مقدس به فارسی درآمد. در دورۀ صفوی به امر شاه‌عباس، مبلّغان مسیحی اقدام به ترجمه انجیل کردند و در زمان شاه سلطان حسین صفوی اناجیل اربعه به همت خاتون‌آبادی به فارسی درآمد. در دورۀ قاجاریه کشیش اسکاتلندی ویلیام گلن و به دنبال او کشیش انگلیسی هنری مارتین (معروف به پادری) تورات و انجیل را با همکاری فاضل خان همدانی به فارسی برگردانند. متن کامل کتاب مقدس به زبان فارسی در ۱۹۰۴ به همت انجمن کتاب مقدس انگلستان منتشر شد و همین متن تا به امروز مرتباً چاپ می‌شود. ترجمه‌های دیگری نیز از عهد جدید در سال‌های اخیر منتشر شده است که فاقد نام مترجم یا مترجمان آن است. تمام این ترجمه‌ها بر مبنای روایت کلیسای پروتستان به فارسی برگردانده شده‌اند. تنها یک ترجمه از روی روایت کلیسای کاتولیک تحت عنوان کتاب‌هایی از عهد عتیق: متون قانونی ثانی به همت پیروز سیار اخیراً منتشر شده است. نیز ← آپوکریف؛ تورات؛ انجیل.