تربت جام، شهرستان
| تربت جام، شهرستان | |
|---|---|
| استان | خراسان رضوی |
| بخش | مرکزی، پوزگان، نصرآباد و پایین جم |
| جمعیت | 267,671نفر (1395ش) |
| موقعیت | شرق استان خراسان رضوی |
| نوع اقلیم | نسبتاً معتدل و خشک |
| نام لاتین | Torbat-e Jam |
| شهر ها و آبادی ها | تربت جام، احمدآباد صولت، نصرآباد، نیل‌شهر و سمیع‌آباد |
تربت جام، شهرستان (County) Torbat-e Jam
شهرستانی در شرق استان خراسان رضوی مشتمل بر بخش‌های مرکزی، پوزگان، نصرآباد و پایین جم با مرکزیت اداری شهر تربت جام. از شمال به شهرستان‌های صالح‌آباد و مشهد و فریمان، از غرب به شهرستان زاوه، از جنوب به شهرستان‌های باخرز و تایباد، و از شرق به کشور افغانستان محدود است. نواحی جنوبی آن را جلگۀ آبرفتی جامرود تشکیل داده و رودخانۀ فصلی جامرود و همچنین رود مرزی هریرود عمده‌ترین رودخانه‌های آن به‌شمار می‌آیند. کوه‌های سیاه‌چوبی، کِلِیْلاق، عبدل‌آباد در جنوب آن امتداد دارند و در مغرب آن، کوه بیزَگ/ بیزَک که دنبالۀ کوهستان بینالود است، دشت باخرز را از دشت جام جدا می‌کند. اقلیم این شهرستان نسبتاً معتدل و جمعیت آن 267,671نفر است (1395ش). از نظر بارندگی جزء نواحی خشک محسوب می‌شود. مهم‌ترین آبادی‌های آن غیر از تربت جام عبارتند از احمدآباد صولت، نصرآباد، نیل‌شهر و سمیع‌آباد. راه اصلی مشهد-تربت‌جام-تایباد و راه فریمان به سمیع‌آباد شبکۀ راه‌های ارتباطی این شهرستان را تشکیل می‌دهند. آبیاری این شهرستان عمدتاً از قنات‌ها و چاه‌های متعددی تأمین می‌شود که در نقاط مختلف آن حفر شده است. دامداری، کشاورزی، و قالی‌بافی مهم‌ترین فعالیت اقتصادی آن محسوب می‌شود. گندم، جو، پنبه، چغندرقند، زعفران، زیره سبز و خربزه مهم‌ترین محصولات کشاورزی شهرستان است. اکثریت جمعیت شهرستان را پیروان مذهب سنی حنفی تشکیل می‌دهند. مردم شهرستان به زبان فارسی (گویش تربتی) سخن می‌گویند.
تاریخچه
آبادی تربت جام که از مقبرۀ شیخ احمد جام نام گرفته است، در سده‌های اولیۀ اسلامی در حوالی شهر قدیمی پوزگان یا بوزجان ساخته شد و از ۵۴۳ش رو به توسعه و ترقی نهاد. نام این منطقه در منابع دورۀ اسلامی به صورت جام و معرب آن، زام، ذکر شده است. در این دوره تا سده‌های میانی، جام ابتدا قصبه و بعد دهستانی در خراسان بود و به‌تدریج از اواسط سدۀ 6ق با گسترش و رونق آن به ولایتی با آبادی‌های پرشمار تبدیل شد. ظاهراً تا قرن 9ق بوزجان، مرکز این ولایت بوده و تربت جام از روستاهای آن به‌شمار می‌آمده است. از قرن دهم به بعد، تربت جام به عنوان شهر و مرکز ولایت جام ذکر شده است. قوم مغول در سدۀ 7ق و در سده‌های 10 تا 12ق ازبک‌ها و افغان‌ها بارها به این ولایت حمله کرده و آسیب‌های فراوان به آن رساندند. با این‌حال در بسیاری از یورش‌ها نیز (از جمله در حملۀ تیمور گورکان) به دلیل مزار شیح احمد جام و حضور صوفیه از خرابی‌ها برکنار ماند. در نخستین تقسیمات کشوری دورۀ معاصر (1316ش)، بخش جام و فریمان جزو شهرستان مشهد، و جام، مرکز آن بخش بود. در سال 1331ش شهرستان جام و باخرز مشتمل بر بخش‌های حومه، باخرز و زورآباد (جنت‌آباد) تشکیل شد. پس از سال 1355ش، بخش باخرز تبدیل به شهرستان تایباد شد. و نهایتاً در سال 1397ش بخش صالح‌آباد از تربت جام جدا و به شهرستان تبدیل شد.