زاوه، شهرستان
| زاوه، شهرستان | |
|---|---|
| استان | خراسان رضوی |
| بخش | بخش‌های مرکزی، و سلیمان |
| جمعیت | 67,695نفر (1395ش) |
| موقعیت | نواحی مرکزیِ نیمۀ شرقی استان خراسان رضوی |
| نوع اقلیم | معتدل و خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | ۱,350متر (مرکز شهرستان) |
| برخی بناها | مزار سلطان سليمان و سه بنای آب‌انبار، حمام و مسجد نجف خان |
| نام لاتین | Zaveh |
| شهر ها و آبادی ها | شهر دولت‌آباد |
زاوه، شهرستان (County) Zaveh
واقع در نواحی مرکزیِ نیمۀ شرقی استان خراسان رضوی، به مرکزیت شهر دولت‌آباد. در نیمۀ دوم سال 1387ش بنابر مصوبۀ هیأت دولت در جلسۀ 28 مهر 1387ش، با انتزاع بخش جلگۀ زاوه و روستاها و مناطقی از شهرستان تربت حیدریه، تشکیل شده است. تاریخچۀ این شهرستان ذیل تاریخ تربت حیدریه قابل بررسی است. زاوه واژه‌ای است که از زاب/زاو/زو (به معنی شکاف، رخنه و دره و همچنین آبخیز یا جلگه‌ای نهاده) اخذ شده است. این کلمه نام قدیم تربت حیدریه، و همچنین یکی از دهستان‌ها و روستاهای کنونی شهرستان زاوه است. نام زاوه از دورۀ صفویه، به خاطر حضور قطب‌الدین حیدر (صوفی ایرانی و مؤسس طریقت حیدریه)، و مزار او در این منطقه به‌تدریج با از رونق افتادن قصبۀ تاریخی زاوه و رونق گرفتن حصار تربت/ قلعۀ تربت، به تربت حیدری و سرانجام به تربت حیدریه تغییر یافته است. در نخستین تقسیمات کشوری (سال 1316ش) زاوه از دهستان‌های شهرستان تربت حیدریه بوده؛ دهستان زاوه در 1366ش با تشكيل و الحاق دو دهستان سليمان و صفاييه، به بخشی با مركزيت دولت‌آباد، ارتقا يافت و دولت‌آباد نيز در 1369ش شهر شد. نهایتاً این بخش در سال 1387ش به شهرستان ارتقاء یافته است.
شهرستان زاوه متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با بیش از 70 روستای مسکونی) و 2 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های زاوه و صفائیه، به مرکزیت شهر دولت‌آباد)، بخش سلیمان (مشتمل بر دهستان‌های ساق و سلیمان، به مرکزیت شهر چخماق). بخش و دهستان سليمان از روی اسم يکی از برادران امام رضا، مشهور به شاه سلطان سلیمان، که در این منطقه مدفون است نام‌گذاری شده. روستای چخماق در سال 1400ش دارای ادارات و تأسیسات شهری شده است. براساس سرشماری سراسری سال 1395ش جمعیت شهرستان زاوه 67,695نفر است؛ طبق اطلاعات مرکز آمار ایران و براساس سرشماری مذکور، نزدیک به 14درصد ساکنان شهرستان شهرنشین و حدود 82درصد روستانشین بوده‌اند. شهرستان زاوه در شمال با شهرستان فریمان، در شرق شمالی با شهرستان تربت جام، در شرق با شهرستان باخرز، در جنوب شرقی با شهرستان خواف، در جنوب با شهرستان رشتخوار، و در غرب و شمال غربی با شهرستان تربت حیدریه محدود شده است.
شهرستان زاوه با حدود 2,437کیلومترمربع وسعت و ارتفاع ۱,350متر از سطح دریا (در مرکز آن)، در مجموع آب و هوایی معتدل دارد و از لحاظ بارندگی جزو مناطق خشک است. اساس اقتصاد شهرستان زاویه بر پایۀ کشاورزی، دامداری و صنایع دستی (خاصه فرش‌بافی) استوار است. آب کشاورزی این شهرستان از رودخانه‌های فصلی، چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، چشمه و قنات تأمین می‌شود و اين منطقه به صورت جلگه‌ای و فاقد ارتفاعات قابل توجه است. در این شهرستان چندین رودخانۀ فصلی (خشک‌رود) در زمان بارندگی‌ها جریان می‌یابند که مهم‌ترین آنها کال سالار، کال صبی و کال مزار است. از مهم‌ترین محصولات کشاورزی آن در مرتبۀ اول زعفران و انگور، سپس گندم، جو، ذرت، چغندرقند، نخود، یونجه، سیب و دانه‌های روغنی را می‌توان نام برد. صنایع دستی مانند نمدمالی و بافت قالی و قالیچه در زاوه پر رونق است و قالی و قالیچه‌های آن جنبۀ صادراتی دارد. کارخانۀ سیمان زاوه، بزرگ‌ترین کارخانۀ خراسان رضوی، در این شهرستان فعال است. عموم مردم این شهرستان شیعۀ دوازده‌امامی‌اند و به زبان فارسی (گویش خراسانی) سخن می‌گویند.
مزار سلطان سليمان در شهر چخماق، مربوط به دورۀ صفویه و سه بنای آب‌انبار، حمام و مسجد نجف خان در شهر دولت‌آباد، مربوط به دورۀ افشاریه از جمله آثار تاریخی شهرستان زاوه هستند که در زمرۀ آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.